|
Ключевые слова: аль-Хорезми, Герберт, Сильвестр II, Вильям Мальмсберийский,
индийский счет, арабские цифры, арифметика, доска абак, перевод.
About the Pope who translated «The Book of Addition and Subtraction in Hindu
calculation»
Abstract. The article is devoted to history of translations in Europe in the XII–XIII centuries
on the basis of careful analysis of the scientific literature, it provides new information about translation
13
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
of the work of al-Khwarizmi «The Book of Addition and Subtraction According to the Hindu
Calculation» into Latin in the X century.
Keywords: al-Khwarizmi, Herbert, Silvestre II, William of Malmesbury, Hindu Calculation,
Arabic numerals, arithmetic, board of abacuses, translation.
Olimlarga yaxshi ma’lumki, «Hind hisobida q
oʻshish va ayrish kitobi» – xorazmlik mashhur
matematik, algebra fanining asoschi, riyoziyot, falakiyot va geografiya ilmlari taraqqiyotiga benazir
hissa q
oʻshgan olim Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783–850) qalamiga mansub. Bugungi kunga
qadar, respublikamizda yaratilgan ilmiy adabiyot va tadqiqotlarning deyarli barchasida mazkur asarni
Yevropada XII asrdan lotin tiliga tarjima qilinib,
oʻrganish boshlanganligi ta’kidlanadi.
Biroq,
oʻrta asr Sharq olimlari asarlarining Gʻarbdagi tadqiqi va tatbiqiga oid mavzu yuzasidan
olib borayotgan izlanishlar davomida, al-Xorazmiyning «Hind hisobida q
oʻshish va ayrish kitobi»ni
Yevropada ancha oldin, aniqro
gʻi, X asrdayoq lotin tiliga oʻgirilib, foydalanilganligini tasdiqlovchi
ma’lumotlarga duch keldik. Mutlaq haqiqatga da’vogarlik qilmagan holda bu boradagi ayrim
mulohazalarimizni bayon etamiz.
Avvalo, asar xususida qisqacha t
oʻxtalib oʻtsak. Asar fan olamida «Al-Xorazmiy hind hisobi
haqida» nomi bilan mashhur b
oʻlib [1], uning asl arabcha matni saqlanmagan. Bu nom asarning
lotincha tarjimasini sarlavhasi – «Algoritimi de nemero indorum»dan olingan. Sohaga doir aksar
ishlarda kitob nomi shartli ravishda «Arifmetikaga doir asar», «Q
oʻshish va ayrish kitobi» tarzida ham
keltiriladi [3].
Tadqiqot davomida q
oʻlga qiritilgan ma’lumotlardan ayon boʻldi-ki, al-Xorazmiy asarining
t
oʻliq nomi «Kitob al-jam va-l-tafriq bi-hisob al-Hind» ya’ni «Hind hisobida qoʻshish va ayrish
kitobi»dir. Bu haqda, Lennart Berggren
oʻzining oʻrta asr lotin tilidagi manbalarga asoslangan ishida
ma’lumot beradi [7].
«Hind hisobida q
oʻshish va ayrish kitobi»ning asosiy mohiyati shundan iboratki, unda muallif
birinchilardan b
oʻlib, matematik hisob kitoblarda kichik yumaloq belgi – «nol»ni ishlatib, oʻnlik
pozitsion hisoblash tizimini shakllantirdi. Xorazmiyga qadar bu tizim hindlarda q
oʻllanilganligi* bois
olim
oʻz asarini «hind hisobi» deb ta’riflagan. Xorazmiy bu risolada har qanday sonni 1 dan 9 gacha
raqamlar va maxsus belgi – nol «0» orqali ifodalash mumkinligini isbotlab, butun va kasr sonlar bilan
q
oʻshish, ayrish, koʻpaytirish, boʻlish, kvadrat ildizdan chiqarish kabi arifmetik amallarni batafsil
sharhlaydi.
Ma’lumotlarga k
oʻra, 945–1003 - yillarda yashagan olim Oriyaklik Gerbert (lot. Gerbertus)
oʻzining «Regule de abaco computi» («Abakda hisoblash qoidasi») nomli risolasida al-Xorazmiy
arifmetikasidan keng foydalanadi. Asli fransuz b
oʻlgan ushbu olim nafaqat matematika, balki falsafa
sohada ham ijod qilgan. Bundan tashqari, u davlat va din arbobi ham edi. Jumladan, olim 999 – 1003 -
yillar orali
gʻida Silvestr II nomi bilan Rim papasi sifatida faoliyat yuritgan. Fanda uning matematikaga
doir yuqoridagi asaridan tashqari «Epistola ad Adelboldum de causa diversitatis arearum in trigono
aequilatero, geometrice arithmeticeque expenso» («Tengyonli uchburchakda maydonlarini turlicha
b
oʻlishining sababini geometrik va arifmetik usullarda aniqlash toʻgʻrisida Adelbolduga noma»),«De
geometria» («Geometriya t
oʻgʻrisida»); astronomiyaga doir: «Epistola ad Constantinum monachum
Floriacensem de sphaere constructione» («Qubbalarning tuzilishi t
oʻgʻrisida Konstantin va ruhoniy
Fleriga noma»), «Liber de asturlabia» («Asturlob haqida kitob»); falsafaga oid: «De corpore et
sanguine Domini» («X
oʻjayinlarning tanasi va nasli»), «De rationali et ratione uti» («Aqllilik va
aqldan foydalanish») asarlari ma’lum [5].
Olim 980–982 - yillarda yozgan «Regule de abaco computi» («Abakda hisoblash qoidasi»)
nomli asarida q
oʻshish, ayrish, koʻpaytirish, boʻlish kabi matematik amallarni bajarishda al-
Xorazmiyning «Hind hisobida q
oʻshish va ayrish kitobi»ga tayanib 1 dan 9 gacha boʻlgan raqamlarni
ishlatadi [11]. Jumladan, Gerbert arifmetik va geometrik amallarni t
oʻqqizta son (1–9) orqali bajarish
uchun maxsus abak taxtasini yasaydi. Mazkur taxta 27 ta t
oʻgʻri-toʻrtburchakli qismdan iborat boʻlib,
har bir qism 3 ta: C (centum) – yuzlik, D (decem) –
oʻnlik va S yoki M (singularis seu monad) – birlik
sonlar uchun m
oʻljallangan maydonlarga boʻlingan. (Ma’lumot oʻrnida aytish kerakki, abak taxtasi
(lot. «Abacus») – bu arifmetik hisob kitoblarni bajarish uchun m
oʻljallangan moslamadir. Taxminan,
mil. avv. V asrda Qadimgi Yunoniston va Rimda ishlatila boshlangan. Biroq, ilk
oʻrta asrlarga kelib
abak taxtasi muomaladan chiqadi. Aynan Gerbert uni fanga qayta joriy qilgan). Ammo, Gerbert
oʻz
14
Do'stlaringiz bilan baham: |
