|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2017-yil, 2-son
oʻrganish ajdodlarimizdan qolgan boy yozma manbalarga murojaat qilishni taqozo qiladi. Ma’lumki,
X-XV asrlarda Yaqin va
Oʻrta Sharq, Markaziy Osiyo va Eron mintaqalarida Arab xalifaligining
siyosiy ahamiyati zaiflashuvi jarayonida birin-ketin Buvayxiylar, Somoniylar,
Gʻaznaviylar,
Saljuqiylar, keyinroq, Temuriylarning mustaqil va qudratli davlatlari vujudga keldi. Ba
gʻdod, Qohira
va Damashq bilan bir qatorda Buxoro, Samarqand, Hirot, Isfaxon, Sheroz shaharlari fiqh va madaniyat
markazlariga aylandi. Bu davrda xalqlarning
oʻz davlatchilik tarixiga qiziqishi, oʻz milliy davlatchilik
an’analarini tiklashga intilishi kuchaydi. Masalan, Bolaso
gʻunlik Yusuf Xos Hojib, Mahmud
Qosh
gʻariy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xorazmiy kabi shoir, mutafakkirlar turkiy
tilda ijod qilib, ularda
oʻz xalqlarining milliy davlatchilik an’analarini, fiqh an’analarini, axloqiy,
ma’naviy merosini tiklashga intildilar.
XIV asrning ikkinchi yarmida m
oʻgʻullar istilosiga qarshi ozodlik harakati natijasida buyuk
sohibqiron Amir Temur davlatining vujudga kelishi bilan Markaziy Osiyoda ilm-fan, madaniyat,
adabiyot, me’morchilik va qurilishda katta yuksalish yuz berdi. Amir Temur va temuriylar davri
huquqiy madaniyati fiqhning ahamiyatga molik yutuqlarini yaratdi. XV asrda milliy davlatchilik,
adolat, hukmdor va fuqaro huquqiy munosabatlarining badiiy talqini Alisher Navoiy ijodida
oʻz
kamoliga yetdi.
Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan ijtimoiy-huquqiy tafakkurda davlatchilik
gʻoyalarining
keng tarqalishiga zamin yaratdi. Fuqaro huquqiy tafakkurida eng ezgu orzu-umidlar, tenglik,
birodarlik, adolatli podshoh ideali, baxt-saodatga eltuvchi mukammal davlat t
oʻgʻrisidagi ta’limotlar
oʻzining nafaqat falsafiy, balki huquqiy ifodasini ham topdi.
Bu davrdagi huquqiy hurfikrlilik asosida davlat va jamiyatga yangicha qarash shakllandi, davlat,
jamiyat va har bir fuqaroning huquq va burchlari yangicha talqin etila boshlandi. Ayniqsa, davlatning
eng yaxshi tuzumlari, davlat qurilishining eng yaxshi shakllarini izlashda
oʻrta asrlardagi podshohning
ilohiy irodasi haqidagi umumiy gaplar
oʻrniga tenglik va adolatga asoslangan barkamol davlat tuzumi
ideali mutafakkirlarga ilhom berar edi. Shu munosabat bilan huquqiy, ma’naviy-axloqiy va siyosiy
falsafaga e’tibor kuchaydi. Xuddi shu ehtiyojlardan kelib chiqib, sharq mutafakkirlari Aflotun va
Arastu asarlarini - «Davlat», «Qonunlar», kabi asarlarni tarjima qilish va sharhlashga kirishdilar.
Ibn Sinoning fikriga k
oʻra “kishilar oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlikni toʻgʻri yoʻlga qoʻyish uchun
ham qonunlarga ehtiyoj sezilar ekan, ularni qabul qilishi lozim”.[2] Qonunlarni xalqqa yetkazish va
ijro etish uchun esa, avvalo xalq bu qonunlarga ishonish kerak. Ibn Sinoning eng yirik asarlaridan biri
«Ash-Shifo» inson va jamiyatni ma’naviy poklash, ijtimoiy-huquqiy illatlarni qanday davolash
muammolariga ba
gʻishlangan. Sharq Uygʻonish davri mutafakkirlarining insonlar ahil yashaydigan
jamiyat qurish, ijtimoiy illatlarni y
oʻqotishga intilishlar ularning gumanistik ruhidan - insonga mehr-
muhabbatidan, insonlarning baxt-saodatga erishish muammolarini hal etishga urinishlari bu
mutafakkirlarning barcha uchun bir xil amal qiluvchi adolatli qonunlar haqidagi kamba
gʻal -
dehqonlarning orzu-armonlarini aks ettirdi. Allomaning boshqa asarlari ham rus va
oʻzbek tillariga
tarjima qilingan. [3]
«Kitob al ahl al-madinat al-fozila» (Fozil shahar odamlarining qarashlari haqida risola) asarida
Forobiyning ijtimoiy-siyosiy
gʻoyalari, davlat tuzilish va komil inson xususida qarashlari batafsil
bayon qilingan. Uning fikricha, insonning bu olamga kelishi va yashashidan maqsad - baxt-saodatga
erishishdan iboratdir.
Fozil jamoa
oʻzining huquqiy mukammalligi, yashash qonuniyatlari boʻyicha koinotga qiyos
qilinadi: koinotaro turli hodisalar va narsalar
oʻrtasida uygʻunlik, hamjihatlik va hamkorlik Sababi
Avval (Xudo) faoliyatining natijasi ekan, xuddi shuningdek, jamiyatda ham turli toifalar
oʻrtasidagi
hamjihatlik va mutanosiblikka Birinchi imom - hukmdor faoliyati, namunali ishlari tufayli erishiladi.
Mukammal jamiyatda har bir tabaqa, yaxlit sotsial organizmning ajralmas qismi sifatida,
oʻzining
muayyan funksiyalariga ega b
oʻlib, shu vazifalarni bajarish boʻyicha ixtisoslashgandir. Bularning
ichida eng mukammal shaxs, davlatni idora qiluvchi Birinchi rahbar hisoblanadi. U jamiyatdagi
boshqa toifalarning mavjudligi va yashashlarining sababchisi, ularning t
oʻgʻri tashkil etilishi, oʻzaro
uy
gʻunligi va tartibga solinishining ham sababchisidir,[4] deydi Forobiy.
Farobiy yoshlarni tarbiyalash muammosi haqida gapirar ekan, ularni nazorat qilish va saqlash
muammosini ham k
oʻtaradi. Ushbu vazifalar nafaqat pedagogikada, balki huquqni muhofaza qilish
faoliyatida ham zarur. Yoshlar bilan ishlash murakkab, lekin ular nazorat qilinmas ekan, yomon fe’l-
atvor shaharni tanazzulga olib keladi. Hukmdor odamlarning va jamiyatning ruhiy holatini shu
50
Do'stlaringiz bilan baham: |
