|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
Ulu
gʻbek maktabining erishgan eng muhim va zaruriy muvafaqqiyatlaridan biri matematika sohasida
b
oʻldi.
Rasadxona olimlari tomonidan uchinchi darajali yoyning algebraik tenglamasi yechilib, bir
darajali yoyning sinusi aniqlandi.
Oʻsha davrda aniq fanlarning rivojlanishi va shu fan sohalariga oid
ilmiy asarlar yozilishi Ulu
gʻbek maktabi ilmiy faoliyatining asosiy yoʻnalishini belgilab berdi.
Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijalari asosida matematika va astranomiyaga oid bir
qancha nodir asarlar yaratildi. Garchi bu asarlarning k
oʻpchiligi bizgacha yetib kelmagan boʻlsa-da,
saqlanib qolgan q
oʻlyozmalar oʻsha davrda Samarqand astranomiya maktabi erishgan yutuqlarda va
bu ilmgoh namoyandalarining jahon astranomiya fani rivojiga q
oʻshgan ulkan hissasidan dalolat
beradi.
Samarqand rasadxonasida olib borilgan k
oʻp yillik tadqiqotlarning samarasi, Sharq klassik
astranomiyasining nazariy va amaliy masalalarini
oʻzida mujassamlashtirgan va uni yangi dalil-
isbotlar bilan boyitgan shoh asar – Ulu
gʻbekning “Ziji jadidi Koʻragoniy” (“Koʻragoniyning yangi
astranomik jadvali”) nomli kitobidir. Bu asar 1437 - yilda yozib tugatilgan b
oʻlsa ham unga muallif
umrining oxiriga qadar bajarilgan ilmiy tadqiqot natijalari asosida tuzatishlar va q
oʻshimchalar kiritib
boradi.
“Ziji jadidi K
oʻragoniy” asosan ikki qismdan: keng muqaddima va 1018 sobita yulduzlarning
oʻrni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. Asarning bosh muqaddima qismi astronomiyaning
masalalari, Sharq xalqlaridagi yil hisobi usullari, astranomiyaning amaliyoti, sayyoralar nazariyasi
hamda astranomiya va astralogiya masalalariga ba
gʻishlangan.
“Ziji jadidi K
oʻragoniy” ning ikkinchi qismi astranomiya va trigonometriyaning amaliy
masalalariga mansub. Asarning bu qismi uchinchi darajali algebraik tenglama – yangi original uslub
bilan muvaffaqiyatli ravishda hal qilinib, natijada aniqligi milliarddan bir b
oʻlgan toʻqqiz xonali
trigonometrik jadval tuzilgan. Shuni qayd qilish joizki, Ulu
gʻbekning astronomik jadvali oʻsha
zamondagi shunga
oʻxshash jadvallar orasida beqiyos darajada aniq boʻlgan. Maslan, falak al-burj
tekisligining xatti ustuvoga o
gʻmaligi Ulugʻbek jadvalida 23 daraja 30 daqiqa 17 soniyaga teng boʻlib,
hozirgi hisob b
oʻyicha u 23 daraja, 30 daqiqa va qirq toʻqqiz soniyani tashkil etadi. Bu ikki raqamlar
oʻrtasidagi tafovut hammasi boʻlib, minus 32 soniyaga teng xolos. Shuningdek, Ulugʻbekning yil
hisobini hozirgi aniq hisob-kitoblarga solishtirgudek b
oʻlsak, u bor yoʻgʻi bir daqiqayu ikki soniyaga
farq qiladi. Bular
oʻn beshinchi asr uchun gʻoyat yuksak aniqlik boʻlib, hozirgi zamon oʻlchovlariga
juda yaqindir.
“Ziji jadidi K
oʻragoniy” uchinchi kitobining amaliy astranomiyaga oid qismida ekliptikaning
ekvatorga o
gʻmaligi, osmon yoritgichlarining koordinatalarini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar
orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar asoslab beriladi.
“Ziji jadidi K
oʻragoniy”ning 120 ga yaqin forsiy va 15 dan ziyod arabiy nusxasi mavjud.
Ulu
gʻbekning “Zij” asari tarix davomida musulmon mamlakatlarida keng tarqalib sharhlangan.
Ulu
gʻbek shaxsi, uning ilmiy maktabi, Samarqand ilmiy muhiti Ulugʻbekning safdoshi
Gʻiyosiddin Jamshid al – Koshiyning otasiga yoʻllagan maktubida yorqin aks egan. Mazkur maktubda
Ulu
gʻbekning ilmiy iqtidori, uning homiyligi va ishtirokidagi madrasa mashgʻulotlari, rasadxona
barpo etishda bevosita rahbarligi, ilmiy tadqiqotlarni faollashtirish, ilmiy markazni tashkil etish
jarayonlari aniq bayon qilingan.
Ulu
gʻbekning “Ziji jadidiy Koʻragoniy” asaridan boshqa matematikaga oid “Bir daraja sinusni
aniqlash haqida risola”, astronomiyaga oid “Risolai Ulu
gʻbek” va tarixga oid “Tarixi arba’ ulus”
asarlari ham b
oʻlganligi ma’lum.
Umuman Samarqand astronomik muhitida Beruniyning “Qonuni mas’udiy”, Abdurahmon
Sufiyning “Kitob al-kabokib as-Sabita” (“Sobit yulduzlar kitobi”), Mahmud al-Cha
gʻminiyning “Al-
mulaxxas fil-hay’a” (“Qisqacha Astronomiya”), Nosiriddin at-Tusiyning “at-Tazkirai an-Nosiriya fi
ilm al-hay’a” (“Nosiriyning folakiyot b
oʻyicha xotiranomalari”), Qutbiddin Mahmud ibn Ma’sud
Sheroziyning “at-Tuhfa ash-shohiya fil-hay’a” (“Shoh tuhfasi”), Qozizoda Rumiyning “Sharh al –
mulaxxas fil hay’a” (“Qsqacha astronomiya sharhi”) asarlari amaldagi q
oʻllanmalar boʻlgan.
Mirzo Ulu
gʻbekning oʻzi yirik astronom va matematik boʻlib, oʻz atirofidagi olimlar bilan
hamkorlikda ijod qilgan. Qozizoda Rumiy,
Gʻiyosiddin Jamshid Koshiy, Ali Qushchi, Mirim
Chalabiy, Birjandiy, Nizomiy al-K
oʻhistoniy, Abdulqodir ibn Hasan Roʻyoniy kabi Ulugʻbek ilmiy
maktabi vakillari
Oʻrta Osiyodan tashqarida ham mashhur boʻlganlar. Keyinchalik Samarqand olimlari
35
Do'stlaringiz bilan baham: |
