|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2017-yil, 2-son
(tartiblilik) va asimmetriya (tartibsizlik) elementlarining
oʻzaro muvofiqlashishi, ya’ni dissimmetriyasi
muvozanatsiz nisbiy tur
gʻun holatni yuzaga keltiradi. Hozirgi vaqtda murakkab tizimlarda bifurkatsiya
nuqtasidagi
oʻz-oʻzini tashkillashtirish jarayoni xaosdan tartibga oʻtish tarzida oʻrganilib, tizim oʻz-
oʻzini tashkillashtirilgandan keyingi holatidagi xaos va tartib simmetriyasi yetarlicha e’tiborga
olinmayapti. Bu esa
oʻz navbatida murakkab tizimlarda shuningdek, ijtimoiy sohalarda ham uzoq
yillarga m
oʻljallangan barqaror rivojlanish yoʻllarini topish imkonini bermayapti. Shuning uchun bu
kabi muammolarni yechishda simmetriya va uning buzilishi prinsiplaridan foydalanish har tamonlama
istiqbolli b
oʻlib, sinergetikaning haqiqiy metodologiya sifatidagi imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.
Chunki, “simmetriya va uning buzilish (dissimmetriya) prinsiplari tabiatni bilishda sintezlovchi,
tartibga soluvchi, sistemalashtiruvchi prinsip sifatida namoyon b
oʻlib, koʻpchilik hodisalarning yagona
bo
gʻlanishini, ilmiy izlanishlarda yangi qirralarni ochilishini, fanlar dinamikasini va metodologik
prinsiplarning umumlashtirishga olib keladi”[9].
Shu asosda yuqorida aytilgan
oʻz-oʻzini dissimmetrik tashkillashtirish jarayoni yangidan
tashkillashgan murakkab tizimning keyingi barqaror holatini biror chegara orali
gʻida saqlash
imkoniyatlarini beradi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Agar tizimda simmetriya va
asimmetriyaning
oʻzaro muvofiqligi, ya’ni ularning dissimmetriyasi turli sabablarga koʻra
oʻzgarsa,shu tizimda asimmetriyalashuv ortib boradi va oʻz-oʻzini dissimmetrik tashkillashtirish
imkoniyatlari kamayib, oxir-oqibat bifurkatsiya nuqtasida yangi
oʻz-oʻzini dissimmetrik
tashkillashtiruvchi tizim yoki holat yuzaga keladi. Demak,
oʻz-oʻzini dissimmetrik tashkillashtirish,
tizimning nisbatan barqarorligini saqlovchi muhim omil b
oʻlsa, asimmetriya qayta tashkillashishlar va
rivojlanishlar manbai b
oʻlib xizmat qilar ekan [10].
Zamonaviy fizika olamga b
oʻlgan munosabatimizni, bizning boy ilmiy merosimizni, imkoniyat
va ustuvorligimizni,
oʻz-oʻzimizni anglashimizni ifoda etib, bizning oʻzimizni kuzgusimon aksimizni
nomoyon qiladi. Falsafaning vazifasi esa, professional ilmiy hamkorlik asosida simmetriya
prinsiplari orqali uning “dinamik xaos turiga” yoki “nochiziqli dinamika klubi”ga kirib qolmasdan
fundamental fanlar yutuqlaridan foydalanib, muammolar yechimini topish, “olamning haqiqiy yagona
ilmiy manzarasini yaratish”dan iborat b
oʻlganligidan, fanlararo aloqadorlik – olamning yagona
garmonik manzarasini yaratishning kelajagi”ekanligini unutmaslik zarur[6].
B.I.Prujininning ta’kidlashicha, - “mazmun shundaki, olimlarning bilishi, bitta fikrlash
maydonida ishlashi, yana q
oʻshimcha qilib ishlayotganligi – ilmiy bilish faoliyatining muhim
metodologik
oʻlchovi” hisoblanadi [7].
Ilmiy bilimlarni rivojlanishida simmetriya, asimmetriya, dissimmetriya va nochiziqli dinamika
shuningdek, har qanday nazariya bir-biri bilan konseptual bo
gʻliqlikda boʻlishi kerak. Nochiziqlilik
nazariyasi muammosi turli xil y
oʻnalishlarda - tebranishlar va toʻlqinlar nazariyasida, falokatlar
nazariyasida (teoriya katastrof), xaos nazariyasida,
oʻz-oʻzini tashkillashtirish nazariyasida oʻrganiladi.
Nochiziqli jarayonlarda relaksatsiya esa, tashqi ta’sir natijasida termodinamik sistemada yuzaga
keluvchi nomuvozanatli (tartibsiz - xaos) holatdan asta-sekin muvozanatli (tartibli) holatga
oʻtish
jarayoni b
oʻlib, bizningcha buni simmetriya prinsiplari asosida oʻrganish samarali natijalarni berishi
mumkin.
Nyuton mexanikasida tabiat qonunlari, jismlarga k
oʻplab ixchamlashtirilgan holatda ularning
o
gʻirlik markazlarini almashtirish imkoniyatini beruvchi ma’lum massaga ega boʻlgan material
(moddiy) nuqta sifatida qaralib, mavjudlikni birinchi asosi hisoblangan strukturani inobatga olmasdan,
ifodalanib kelingan.
“Struktura (lot.struktura-tuzilish) – sistemaning tuzilishi va ichki shakli (formasi), mazkur
sistema elementlari
oʻrtasidagi barqaror oʻzaro aloqalarning birligini ifodalovchi falsafiy tushuncha.
Strukturaning mazmuni, ya’ni sistemalarni tashkil etuvchi elementlarning majmui bir-biri bilan
oʻzaro
aloqadorlikda namoyon b
oʻladi, element esa (lot. elementum – unsur, dastabki modda) – materiyaning
birlamchi, eng oddiy dastlabki zarralarini bildiruvchi tushuncha”[11].
Struktura, jismlarni tashkil etuvchi elementlarga rezonansli
oʻzaro ta’sirlarda ishtirok etish
imkonini beradi va mexanik harakat hisobiga termodinamikaning ikkinchi qonuniga qarshi ish
bajaradi, bu esa evolyuysiya (tadrijiy rivojlanish) orqali taraqqiyotga olib keladi. Demak, har qanday
hodisa atrofidagi hodisalar bilan uzviy bo
gʻliq holda sodir boʻladi: agar hodisani alohida ajratishni
istab, uning atrofidagi hodisalar bilan aloqasini uzsak, biz albatta hodisani buzgan b
oʻlamiz.
88
Do'stlaringiz bilan baham: |
