Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

oʻrnatish”  yoki  “tashkilot”  degan ma’noni 
anglatadi. Davlat institutning asl k
oʻrinishi hisoblanib, ma’lum bir koʻrsatmalarga ya’ni, qonun va 
qoidalar tizimiga asoslangan b
oʻladi. Bunda davlat jamiyat hayotida tashkil etilgandan soʻng, dastlab 
oʻzining boshqaruv darajasini vujudga keltirib, tartiblashgan va yoʻnaltirilgan harakatlarni amalga 
oshira boshlaydi, boshqaruvni 
oʻz nazoratiga oladi hamda tashkilotchilik qobiliyatini amalga oshiradi. 
Albatta, bu ijtimoiy-siyosiy jarayon jamiyat hayotida davlat institutlarini vujudga keltira boshlaydi. 
Bu, 
oʻz navbatida, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa sohalarning  faoliyatini yuzaga 
keltirib, institutsionallashuvni yuzaga keltiradi. Bu jamiyat hayotida ijtimoiy va siyosiy institutlarning 
faoliyatini rasmiy tarzda shakllantiradi. Siyosiy institut  –  bu birinchidan, tashkillashgan jamoaning 
uyushgan holati, jamoatchilik irodasi, maqsadlari va hayot faoliyati tarziga asoslanuvchi insonlarning 
maxsus hamjamiyatga birlashuvining tashkiliy shakli b
oʻlsa; ikkinchidan, hokimiyat va ta’sir etishga 
doir shakllanuvchi, jamoa va insonni integratsiya qilishni q
oʻllab-quvvatlovchi, birlikni 
boshqaruvchanligi va jamoaviy qadriyatlarga, tashkiliy prinsiplarga, ratsional me’yorlarga tayanuvchi 
kishilar uyushmasining ideal modelidir; uchinchidan, individ va guruhlarning, shuningdek, butun 
insoniy ijtimoiy tuzilmasi munosabatlardagi modellarni realizatsiya etish va qayta ishlab chiqish[1] 
hisoblanadi. Umuman, siyosiy institut –  bu siyosiy tizim hosil  etuvchi, siyosiy faoliyatning turli 
sohalarini muvofiqlashtiruvchi, ularni rollar va maqomlar tizimiga tashkillashtiruvchi, rasmiy va 
norasmiy qoidalar, prinsiplar, me’yorlar, k
oʻrsatmalarning barqaror majmuidir[2]. 
Darhaqiqat, jamiyat uchun taraqqiyot qonuniyatlarini faqat qandaydir moddiy omillar 
shakllantirmasdan, balki tizim sifatida 
oʻz taraqqiyotini oʻzi ta’minlaydi. Koʻpchilik olimlar fikriga 
k
oʻra, har bir alohida jamiyat, bu ma’noda oʻz taqdir va istiqbolini tanlash hamda ta’minlashda erkin 
ekanligi aniq b
oʻlib qoldi deb ta’kidlaydilar[3].  
Ushbu jihatdan tizim sifatida jamiyatning barcha jabhalariga (iqtisod, siyosat, turmush, 
madaniyat va ma’naviyat) barobar taalluqli va u, 
oʻz navbatida, har bir jabhada oʻzining xususiy 
intilishlari, manfaatlari, demak, 
oʻz ichki omillariga koʻra alohida tizim deb qarash lozim[4]. Tizim 
esa, jamiyatning har bir sohasida institut sifatida tashkil topadi va asta-sekin 
oʻzaro munosabatlarda 
institutsionallashadi. Institutsionallashuv jarayoni jamiyat doirasidagi munosabatlarni shakllantirish, 
ta’minlash orqali barqarorlikni ma’lum bir davrda sohaviy barqarorlikka erishishiga olib keladi.  
Ma’lumki, institutsionallashuv har qanday ijtimoiy sohaga tegishli b
oʻlib, u muayyan harakat 
yoki hodisani tashkillashgan tashkilotga aylantirish, shuningdek, pa
gʻonasini fanlar, axloq qoidalari, 
ma’lum bir qadriyatlar tizimiga asoslangan aniq munosabatlar tuzilmasini tartiblashgan jarayonga 
aylantirish yoki harakatdagi tashkilotni tashkillashtirishni ifodalashini nazarda tutsak, mazkur jarayon 
bir necha ketma-ket davrlarni 
oʻz ichiga oladi: 
1) 
talabning paydo b
oʻlishi va unga oʻzaro tashkillashtirishga faoliyat harakatlar orqali 
qondirilishi;  
2) 
umumiy maqsadlarni shakllantirish; 
3) 
stixiyali 
oʻzaro harakat hamda sinab koʻrish va usullardan toʻlaqonli foydalangan holda 
ularni amalga oshirish orqali ijtimoiy norma va qoidalarning vujudga kelishi; 
4) 
norma va qoidalar bilan bo
gʻliq jarayonlarni vujudga kelishi; 
5) 
norma va qoida jarayonilarni institutsiyalovchi, ya’ni ularni qabul qilish, amaliy q
oʻllash; 
6) 
norma va qoidalarni saqlab turishda q
oʻllaniladigan tizimlarning zamonaviy zanjiri 
(sanksiyasi, t
oʻsiq), ularning ayrim hollarda qoʻllanishi, tafovuti; 
75 

---