|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2017-yil, 2-son
8.
K
oʻp xotin oluv, taloq, ersiz qoluv, ham xotinlarning oʻlimi.
9.
Nihoyat xotinlar orasida buzuqlik t
oʻgʻrisida yozilgan.
Ilmiy faoliyati davomida Validiy Maksim Gorkiy nashr qiladigan “Russkiy letopises” jurnalida
ishlovchi ba’zi muharrirlar va idealistlar hurfikrli ziyolilar, yanayam t
oʻgʻrirogʻi, sosialist inqilobchilar
bilan tanishadi. Gorkiy Rossiyaga tobe millatlar antologiyasini nashr etishga qaror qilganligini aytadi.
Shuningdek Ukraina, Fin, Arman va Gruzin adabiyoti va tarixi yozilayotganligini, “Rossiya
musulmonlari” t
oʻplamini tayyorlashni Gorkiy Valiydiyga topshiradi. Buning uchun Peterburg
Umumiy kutubxonasida mavjud b
oʻlgan Rossiyada chop etiladigan musulmonlar nashrini, masalan,
Ismoil Gaspirinskiy va Ozarbayjonda Hasanbek Malikov, Fattoh Oxundov va boshqalarga oid barcha
nashrlarni hamda ruslarning Turkistondagi nashrlarini k
oʻzdan kechiradi. 1916 yil qishida shu ish ilan
shu
gʻullanganllanadi.[3.1]
Maksim Gorkiy bir safar Validiyni Sankt-Piterburgning Finlyandiya y
oʻlidagi Mustamiyakiyda
joylashgan yozgi uyiga taklif qiladi. Uchrashuvda Gorkiy rus b
oʻlmagan millatlarning huquqlari
haqida k
oʻp liberal fikrlarni bildiradi. Gorkiy aytadiki: “Ruslar orasida biz toʻgʻrimizda erkin fikrli
kishi sifatida proffessor Maksim Kovalevskiyni bilishini va 1905 - yil inqilobi paytida “Qonun oldida
millat masalasi va fuqarolarning huquqiy tengligi” nomli asar yozganligini aytadi. Proffesor
Kovalevskiy Rossiyada yashovchi barcha millatlar xohlaganlaricha yashashga haqli ekanliklarini,
milliy madaniyatlarini
oʻzlari xohlaganidek rivojlantirishlari lozimligini qayd etgan, armanlarga
Bagrat davridagi Buyuk Armanistonni tiklash y
oʻlida ozarbayjonliklar bilan omonsiz kurashga
kirishish va madaniy dunyoda shovqin-suron k
oʻtarish oʻrniga oʻz til va dinlari asosida milliy
madaniyatlarini rivojlantirishni taklif etgan va shu y
oʻl orqali Kavkaz musulmonlarining muhabbatiga
sazovor b
oʻlganligini yozadi. Validiy Kovalevskiy asarida, insonlarga yashash, shaxs va jamiyatning
farovon turmush kechirishi huquqini bermagan Rossiya haqidagi fikrini avliyo Avgustinning “Quid
sunt regne sine justita, nisi magna latracinia” ya’ni, “Adolatsiz humronlik katta y
oʻltoʻsarlikdan
boshqa narsa emas” deydi.
Validiyning to
gʻasidan arab adabiyotini oʻrganganidan mamnun ekanligini quyidagicha
izohlaydi: Turkistonga qilgan ilk safarida Zamaxshariyning arabcha devonini va Taftazoniy bilan
Sayid Sharif Jurjoniyning munozaralariga oid risolani keltirishadi. Validiy uchun bulardan ham
qimmatliroq va qadrliroq hadya b
oʻlmas edi. Chunki, risolada Amir Temurning oʻz zamonida ikki
buyuk olimni Qur’onda “Baqara” surasining “Ulayka a’la xudan min Rabbihim” oyati ustida
munozara qildirgani haqidagi arabcha yozilgan asar edi. Bu asarda arab ritorikasining eng nozik
masalalari hamda falsafaga t
oʻxtalganligida edi. Istarlitamoqdagi suhbatlar togʻasi bilan soʻnggi
k
oʻrishishi boʻladi.
Olim Shahobiddin Marjoniyning
oʻzining ma’naviy ustozi deb biladi va uning ijodini oʻrganar
ekan
oʻzida Marjoniydan quyidagi xulosaga keladi: “Islom dini, falsafa va hikmatni inkor etmaydi.
Fanga kelsak, ularning barchasi xayrlidir” deydi.[6]
Validiy islom falsafasi t
oʻgʻrisida quyidagi tahliliy fikrni ilgari suradi, uningcha hattoki hayotda
tarix modda va narsani ma
gʻzi va holicha bahs etib, yozuvda ifoda etadi. Yozish bu tarixdir. Xulosa
qilib hadislar tarixiga fikr bildiradi. Hadislarni tarixini bir ilmini, masalaga mohiyatini, ipak matosini,
bu
gʻdoyi, tutun, yogʻochli ayvoni, masalan, olma yogʻochini toshlarda, marmarning tarixini darslarda
bahs etishni ta’kidlaydi.
Tarixni islom falsafasi tahlili jarayonida turli xil zamonlarga va turli jamiyatlarga mansub
insonlarning ruhiy jihatlarini k
oʻrinishini qaysi tilda yozilgan boʻlsa ham, xato yozilgan boʻlsa ham
tushunishga qodirligimiz haqida fikr yuritadi. Masalan: Shumerlarning, Ashshurlarning,
Misrliklarning kitoblarini, Xitoylik Konfusiyning fikrlarini Hind Buddaning nazariyasini Aristotel
falsafasini, arabcha Qur’onni bugun tushunishga qodirmiz. Garchi ular boshqa muhitda boshqa tillarga
va
oʻzgacha harflar va iboralar bilan yozilgan boʻlsa ham biz uni falsafiy tahlil qila olishimizning
tahlilini keltiradi. [7]
Validiyning falsafiy qarashlarida hodisalarning sabab va kelib chiqishi bilan biri boshqasiga
bo
gʻliq ekanligini bildirish asosiy maqsaddir. Buni Berhyeym “Auffasung dts Zurummenhanges”,
Ch.Langois ham fransuzcha qilib “Coonception” tadbiri bilan ifoda etgan. Biz ham bunga
munosabatlar aniqroq deya olamiz. Bu yerda tarixchiga tabiy fanlar, tarix falsafasi bilan ijtimoiyot
y
oʻl koʻrsatadi. Bu yerda “ichki ruhiy omillar” va sabablar orasidagi munosabatlar izohlanadi.
73
Do'stlaringiz bilan baham: |
