|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
yonma-yon Sherdor (1619-1636 - yy.) va Tillakori (1647-1660 - yy.) madrasalari barpo etildi.
Madrasalar bunyod etish an’anasi Alisher Navoiy davrida Xurosonda ham davom etdi. Yana shuni
alohida qayd qilish zarurki, Buxoro va Samarqand madrasalari XIX asrga qadar
oʻz vazifalarini
bajarib keldi. Tarixiy manbalarga k
oʻra Samarqanddagi Ulugʻbek madrasasi ikki qavatli, toʻrt
burchidagi salobatli t
oʻrt gumbazli, toʻrt minorali va har bir xonasi ikkiga ajratilgan boʻlib, unda
yuzdan ziyod tolibi ilm ta’lim olgan [8]. Madrasalarda gumanitar va aniq fanlar y
oʻnalishida turli
fanlar
oʻqitilgan; bilimga qoʻyilgan talab nihoyatda yuqori boʻlgan. Buni 1420 yili Samarqanddagi
madrasasining ochilishida Muhammad Xavofiyning chuqur mazmunli ma’ruzasini hozir b
oʻlgan
t
oʻqson olimdan faqat Ulugʻbek va Qozizoda Rumiylargina tushuna olganligidan ham bilsa boʻladi
[9]. Madrasalar turli
oʻlkalardan kelgan olimlar maskani ham boʻlgan. Unda Markaziy Osiyoning turli
huddudlaridan kelgan tolibu - ilmlarga
oʻqiladigan ma’ruzalarda bahs munozaralar uyushtirilgan va
ilgari yashab
oʻtgan olimlarning asarlari sharhlanib, tadqiq qilinar edi. Madrasada asosiy ma’ruzalarni
Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulu
gʻbek, Jamshid Koshiy, Ali Qushchi, ustoz Ismoil, Movlono Ibrohim,
Movlono Badriddini va boshqa olimlar
oʻqiganlar [10].
Ulu
gʻbek oʻzining fan va ta’lim dasturi asosida Samarqanddagi Koʻhak tepaligida oʻsha zamon
falakiyot ilmining barcha yutuqlarini
oʻzida mujassam etgan va oʻrta asrlar falokiyot ilmining eng
yuqori ch
oʻqqisi namunasi boʻlgan hamda Ulugʻbek akademiyasining markazi boʻlgan ulkan
rasadxona majmuasini bunyod qiladi. Rasadxonada yigirmaga yaqin turli astronomik jihozlar,
kutubxona, hisobxonalar mavjud b
oʻlib, yuzga yaqin xodimlar astronomik tadqiqotlar bilan mashgʻul
b
oʻlganlar.
Mirzo Ulu
gʻbek 1424-1428-yillarda Samarqandda oʻz atrofida toʻplangan olimlarning bevosita
ishtiroki bilan shahar yaqinidagi Obirahmat anhori b
oʻyida rasadxona qurdirdi. Doira shaklida bino
qilingan bu ulkan imoratning aylanasi 47 m, balandligi 31 m b
oʻlgan. Boburning yozishicha,
rasadxona uch qavatli b
oʻlgan. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan [11]. Tarixiy
manbalardan ma’lum b
oʻlishicha, bu oliy imorat xonalarining devorlarida osmon gumbazi, samoviy
jismlar, ularning joylanishi va
oʻzaro munosabati, sayyoralarning orbitalari, sobita (qoʻzgʻalmas)
yulduzlar hamda dengiz va okeanlar, to
gʻ va dashtlar, iqlim mintaqalariga boʻlingan Yer kurrasi va
hokazolar tasvirlangan. Rasadxona ichki devorlarida koinotu - yer kurrasining umumiy manzarasi
tasvirlangan b
oʻlib, shu tufayli bu mavzu mahalliy aholi oʻrtasida “Naqshi jahon” [12] deb yuritilgan.
Rasadxona qurilishida samoviy yoritgichlarni kuzatish va
oʻrnatish borasida xizmat qiluvchi
uning asosiy qismi – sudsi faxriy qurilmasi va uni maxsus
oʻlchov asbob-uskunalari bilan jihozlashga
alohida e’tibor beriladi. Sekstant
Gʻiyosiddin Jamshid mutasaddiligida oʻrnatiladi. Samarqand
sekstanti
oʻsha davrda Sharqda ma’lum boʻlgan sekstantlarning eng kattasi boʻlgan. Ali Qushchi uning
balandligi Istanbuldagi Avliyo Sofiya ibodatxonasining balandligiga (qariyib 50 m) qiyos qilgan. Ayni
vaqtda Ulu
gʻbek rasadxonasi qoshida boy kutubxona ham tashkil etilib, unda fanning deyarli hamma
sohalariga tegishli qariyib
oʻn besh jild kitob saqlangan.
Rasadxona tevaragida olimlar va xizmatchilar uchun katta kichik hujralar quriladi. Uning
etagida esa Ulu
gʻbek oʻzi uchun Bogʻimaydon va Chinnixona chorbogʻlarini barpo etadi. Vaqt oʻtishi
bilan hamda Markaziy Osiyoda va ayniqsa, temuriylar davlatining inqirozi tufayli ana shunday ulkan
bino y
oʻqolib ketdi. Uni 1908 - yili rus arxeologi V.L.Vyatkin tasodifan topib oldi. U vazirga tegishli
bir hujjatni
oʻrganayotganida uning yerlari Ulugʻbekning rasadxonasiga borib taqalishi haqidagi
ma’lumotga duch keladi. Keyingi arxeolog tekshirishlar hujjatning t
oʻgʻri ekanligini tasdiqlaydi.
Arxeolog V.L.Vyatkin 1908 - yilda Ulu
gʻbek rasadxonasining xarobalarini topib, uning
sekstanti yerosti qismini kovlab oladi. Ulu
gʻbek rasadxonasi Movaraunnahrda oʻz zamonasiga
nisbatan mukammal asronomik asbob va uskunalar bilan jihozlangan oliy darajadagi ilmgohga
aylangan edi. Rasadxonada Ulu
gʻbek bilan birga mashhur matematik va astranomlar – zamondoshlari
oʻrtasida “Aflotunu zamon” faxriy nomini olgan Qozizoda Rumiy, Gʻiyosiddin Jamshid Koshoniy,
“
oʻz davrining Ptolomeyi” nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi va koʻpgina boshqa olimlar ilmiy
kuzatishlar va tadqiqotlar olib boradilar. Demak, Ulu
gʻbek Samarqandda butun bir astranomiya
maktabini yaratadi. Samarqandda Ulu
gʻbek rahbarligi barpo etilgan bu ilmiy dargoh matematika,
ayniqsa, astranomiya sohasida olamshumul ahamiyat kasb etgan natijalarga erishdi. Rasadxonada olib
borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 ta sobita (q
oʻzgʻalmas) yulduzlarning oʻrni va holati
aniqlanib, ularning astarnomik jadvali tuziladi. Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq mamlakatlari b
oʻylab
joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatalari belgilab chiqildi.
34
Do'stlaringiz bilan baham: |
