|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2017-yil, 2-son
Sharq, balki jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri b
oʻlganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va
e’tirof etmoqda.” Shuning uchun bizning ma’naviyatimiz hamisha, xatto eng ashaddiy ateistik
mafkura hukmronligi davrida ham, cheklangan holda b
oʻlsa hamki, undan ozuqlanib kelgan.
Bizga ma’lumki, Sharq ma’naviy madaniyatida komil inson qiyofasini yaratish masalasi
oʻzgacha yondashuv asosida yoritilgan. Komil insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon
Sharqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, q
oʻllanma vazifasini oʻtagan koʻp
pandnomalar, xalq kitoblari mavjud b
oʻlgan. Masalan, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa’diyning
«Guliston», «B
oʻston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston»,
Alisher Navoiyning «Mahbubul-qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va boshqalar
shular jumlasidandir. Bu asarlarning k
oʻpchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik,
t
oʻgʻrilik, rostgoʻylik, insonparvarlik, ma’rifatli boʻlish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan.
Oʻz navbatida, Sharqning buyuk mutafakkirlari va shoirlari komil inson obrazini yaratar
ekanlar, unda bilim, ezgu tuy
gʻular va yuksak xulq bir birini toʻldiradigan tarzda oʻzaro uzviy, uygʻun
birlikda rivojlanganligiga alohida e’tibor qaratganlar. Sharq ma’naviy qadriyatlari, uzoq vaqtlar
Gʻarbnikidan asosan oʻziga xos axloqiy qonun-qoidalarni mustahkamligi, ma’naviy-estetik his-
tuy
gʻularning serjiloligi, beqiyos jozibadorligi bilan ajralib turgan. Zero, Gʻarb ma’naviy-axloqiy
qadriyatlari asosan tafakkur zaminida tu
gʻilib, tafakkur taraqqiyotiga xizmat qilib kelgan boʻlsa, Sharq
ma’naviy qadriyatlari esa asosan qalb bilan bo
gʻliq va qalb taraqqiyotiga xizmat qilib kelgan. Lekin
oʻtmishimizda bu oʻzgacha axloq va jozibadorlik Sharqona hikmatlarning buyukligini aslo pasaytira
olmaydi, aksincha, uning mazmunida Shu jozibadorlikka munosib juda teran ma’nolar jo b
oʻlgan. Bu
esa
Oʻzbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “...bizning ulugʻ
ajdodlarimiz
oʻz davrida komil inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda
aytganda, Sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini” va “Ota-bobolarimizning ong-u
tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan or-nomus, uyat va andisha, sharm-u
hayo, ibo va iffat kabi yuksak axloqiy tuy
gʻu va tushunchalar bu kodeksning asosiy ma’no-mazmunini
tashkil...” etganini va ushbu kodeks xalqimiz ma’naviyatining mezoni b
oʻlib kelganini va u milliy urf-
odatlarimizga aylanib ketganini va endigi hayotimizda ham “...xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda
milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujassam b
oʻlgan mehr-oqibat, insonni ulugʻlash, tinch va
osoyishta hayot, d
oʻstlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli
qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb...” etib borishi zarurligini k
oʻrsatadi. Shuning uchun ham
xalqimiz milliy ma’naviyati
oʻziga xos erkak va ayollarning Sharqona axloqiy fazilatlari, ota-ona va
farzandlar, q
oʻni-qoʻshnilar, mahalla-kuy aloqalari, halollik, imon va vijdon bilan bogʻliq ma’naviyati
hozirgi kunda jamiyatimiz taraqqiyotining muhim omili sifatida xizmat qiladi.
Bizga ma’lumki, Yaqin va
Oʻrta Sharqda IX asrdan boshlab, bir necha asr davom etgan
madaniy yuksalish “Sharq xalqlari Renessansi”, “Musulmon Renessansi”kabi nomlar bilan tilga
olinadi.
Gʻarbda esa bunday davr XV-XVI asrlarga toʻgʻri keladi va ma’lum ma’noda Sharq
Renessansining davomi sifatida yuzaga chiqadi. Masalan, Sharq she’riyat falsafasi
Gʻarb falsafasidan,
masalan, Gegel panlogizmidan kamida ikki po
gʻona baland turadi. Vaholanki, Gegel oʻzining
yevropamarkazchilik pozitsiyasidan turib
Gʻarb ma’naviyatini Sharqnikidan ustun oʻringa qoʻygan
edi. Boshqa ishida esa uning
oʻzi oʻz dialektikasini ishlab chiqishda Rumiyning “Ma’naviy
masnaviy”sidan ta’sirlanganini yozadi. Vaholanki, Gegel panlogistik dialektikasi Rumiyning g
oʻyo
atir gullardan iborat masnaviylari guldastasi oldida qurib qolgan bir giyohday k
oʻrinib qoladi. Zero,
taniqli rus olimi A.F.Losev yaxshi tushuntirganiday, “Mantiq faqat mantiqiydir, real hayot esa cheksiz
boy”. Rumiy esa, R.Fish yaxshi tuShuntirganiday, “fikrlarini mavhum mantiqiy kategoriyalarda emas,
balki otashin shoirona timsollar vositasida talqin” va u bizningcha, ayni hayotning
oʻzi kabidir. Lekin
biz Rumiyning bu asari Gegelga chet tilga
oʻgirilgan, oʻz tilining jonli jilvasidan ajratib olingan holda
yetib borganini ham hisobga olishimiz kerak. Ayni Shu holda ham u buyuk nemis faylasuf olimlarini
qoyil qoldirgan edi. Shu
oʻrinda yanada Sharq ma’anaviy qadriyatlaridan ta’sirlangan olim sifatida
fransuz faylasufi va olimi B.Paskalni keltirib
oʻtishimiz mumkin. Uning “Haqiqat “qalb mantiqiga” va
Xudoning mavjudligini subyektiv his etish orqali dalillanishiga asoslanadi” degan fikri hozirgacha
oʻz
ahamiyatini y
oʻqotgani yoʻq. Bundan tashqari buyuk nemis shoiri va faylasufi Gyotening Sharq
falsafasi buyukligini tan olib aytgan quyidagi fikri ma’lum va mashhurdir. “Eroniylar, – degan edi u. –
Yol
gʻiz 7 shoirni buyuk deb tan olishadi, Shu qatorga kirmaganlar orasida ham mendan ustunlari
ozmuncha emas”. Shu nuqtaiy nazardan qaraganda, mazkur hududlardagi shakllangan
gʻoyalarning
94
Do'stlaringiz bilan baham: |
