|
deb keltiriladigan
termin
ingliz tilida «lexicalization», fransuz tilida «lexicalisation»,
ispan tilida «lexicalizasion» deb nomlanishi aytiladi va «ayrim elementlarning (morfema va shu
kabilarning) yoki birikma elementlarining (so‘z birikmalarining) tilning alohida so‘z ekvivalenti
sifatida amal qiladigan turg‘un elementlariga aylanish jarayoni» leksikalizatsiya sifatida tushuntiriladi
[1]. J.Maruzo esa erkin so‘z birikmasining bir tushuncha ifodalaydigan, bir gap bo‘lagi vazifasini
bajaradigan so‘zga aylanishi ekanligi hamda leksemalashuv yuz bergan so‘zning ma’nolari birikma
qismlarining yig‘indisi ifodalaydigan ma’nolarga teng kelmasligini ta’kidlaydi [5]. Akademik
A.Hojiyev esa «sintaktik birlik (so‘z birikmasi yoki gap)ning leksik birlik (lug‘aviy birlik)ka, ya’ni
so‘z yoki turg‘un iboraga aylanishi, masalan,
ish haqi, temir yo‘l, mingboshi
birikmalarining lug‘aviy
birlikka aylanishi»ni leksikalizatsiya sifatida izohlaydi [8]. Demak, tilda biron bir so‘zning muqobili
sifatida amal qiladigan erkin so‘z birikmasining turg‘un so‘z birikmasiga aylanishini leksemalashuv
deb tushunish lozim ekan. Masalan,
temir yo‘l, ish haqi
birliklari hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan
bitta tushunchani ifodalaydi, ya’ni ular ajratib yozilsa ham, bitta tushunchani anglatadi. Aslida esa
avval ular birikma maqomida bo‘lgan, ya’ni
temir yo‘l
sifatlovchi sifatlanmish,
ishning haqi
qaratqich
qaralmish tarzidagi birikmalar bo‘lgan. Tilning keyingi taraqqiyoti natijasida ular orasidagi sintaktik
munosabat xiralashgan va bu birikmalar o‘zlari anglatadigan tushunchalarning yaxlit nomiga
aylangan. Bu kabi birliklarning shakliy xususiyatini nazarda tutgan holda ayrim adabiyotlarda
leksikalizatsion birikma
termini ham ishlatiladi [9].
Leksemalashuv
deganda morfema yoki so‘z birikmasi shaklidagi til birliklarining ma’no
jihatdan bir leksemaga teng keladigan lug‘aviy birlikka aylanish jarayoni tushunilar ekan, xo‘sh, bu
jarayon qanday sodir bo‘ladi? Leksemalashuvning hodisa yoki jarayon deb nomlanishining o‘ziyoq
uning nutq bilan chambarchas aloqadorlikda ekanligidan dalolat beradi. Leksemalashuvning hosil
bo‘lish yo‘liga nazar tashlasak, biz uni sof til hodisasi deb ayta olmasligimiz ma’lum bo‘ladi. Chunki
«til
deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan)
tayyor holga keltirib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy, ya’ni qabul qilinishi va qo‘llanishi majburiy,
fikrni shakllantirish, ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat etadigan birliklar hamda bu
birliklarning o‘zaro birikishi va bog‘lanishini belgilovchi qonun-qoidalar yig‘indisi tushuniladi» [6].
Leksemalashuvga berilgan ta’riflardan ma’lum bo‘lmoqdaki, u nutqda yuzaga keladi, aniqrog‘i,
doimiy qo‘llanish birikma shaklidagi ikki va undan ortiq birlikni yaxlit bitta leksemaga aylantiradi.
Bu hodisa yuzaga kelishining ma’lum sabablari bor, albatta. Shulardan birini tadqiqotchi Kim
In Te quyidagicha izohlaydi: Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarni bir-biridan farqlash, umumiy
nomdan xususiy nomlar keltirib chiqarish, uning bir turini ifodalash, yangi paydo bo‘lgan
tushunchalar, narsa-hodisalarni nomlash, nomlaganda ham ba’zan biroz boshqacharoq tarzda, ma’noni
ekspressivroq qilib ifodalash ehtiyoji ana shunday sabablardandir. Mana shu sabablar ikki elementning
o‘zaro birlashishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda narsa-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik,
so‘zlardagi ma’no ko‘chishi juda qo‘l keladi [3]. Demak, leksemalashuv natijasi bo‘lgan birlik –
leksemaning asosiy vazifasi muayyan narsa-hodisa, belgi-xususiyat va harakat-holatni nomlash bo‘lib,
bunday nominatsiya leksemalashuv natijasi bo‘lmagan nominatsiyadan ma’lum ma’noda
ekspressivligi bilan farq qilar ekan. ammo tadqiqotchi leksemalashgan birliklarning nominatsiya
jarayonidagi ekspressivligini misollar asosida tushuntirmaydi. Bizningcha, leksemalashgan
birliklarning nominatsiya jarayonidagi ekspressivligi masalasi (agar shunday xususiyatga ega bo‘lsa)ni
aniq misollar asosida tushuntirish lozim.
Leksemalashuv hodisasi rus va boshqa g‘arb tilshunosliklarida batafsil tadqiq qilingan bo‘lsa
ham, ammo o‘zbek tilida maxsus monografik tadqiqot obyekti bo‘lgan emas. Mazkur hodisa haqida
so‘z yasalishi yoki lingvistik lug‘atlarda qisqa to‘xtab o‘tilgan xolos. Masalan, «O‘zbek tili
grammatikasi. I tom» (Toshkent, 1975), «Sovet davrida o‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti. III tom»
(Toshkent, 1991), «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati» (Toshkent, 2002)da juda qisqa
ma’lumotlar berilgan. Aksincha, rus tilshunosligida leksemalashuv hodisasining shevalardagi holati
ham tadqiqqa tortilganki, bu leksemalashuvning til umumiy rivojidagi o‘rni ahamiyatli ekanligini
Do'stlaringiz bilan baham: |
