Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
19 
derivat, ikkinchidan, grammatik ma’no ifodasiga ko‘ra 
mikrokauzativ qurilma
shakllanayotganining 
guvohi bo‘lamiz. Murakkab fe’lning ikkinchi komponentiga birikib kelayotgan II shaxs ko‘plik 
(hurmat) formasidagi buyruq-istak mayli affiksi 
-ing
kauzaoperator vazifasida kelmoqda. Bundan 
tashqari, affiks shaklidagi 
-chi 
yuklamasi ham kauzaoperator vazifasini o‘taydi va ta’kidlash, buyurish 
ma’nosida ustkauzativlik xususiyatini beradi. Qo‘shaloq holda kelgan mazkur operatorlarni 
dublkauzaoperator 
deb ataymiz. Agar ta’kid yoki buyurish ma’nosi qo‘llanmasa, 
-ing
operatorining 
o‘zi bemalol kauzativ derivatsiyani ro‘yobga chiqaraveradi: 
…loaqal bir og‘iz o‘g‘lingizga aytib o‘tishka va’da bering, - dedi. 
Yoki mazkur jumla hurmat formasi ishtirokisiz II shaxs birlikda qo‘llangan bo‘lsa,
-chi
yuklamasi bemalol kauztsiyani shakllantiraveradi: 
 …loaqal bir og‘iz o‘g‘lingga aytib o‘tishka va’da ber-chi, - dedi. 
Bu esa, o‘z navbatida, so‘zlovchining ongida sodir bo‘layotgan turli jarayonlar bilan bog‘liq 
bo‘lib, nutqiy faoliyatda kauzativlikning shakllanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan 
ko‘rinib turibdiki, morfologik vositalar sintaktik kauzativllikni shakllantiruvchi omillar sifatida ham 
faol ishtirok etadi. Umuman, til sistemasi unsurlarining faoliyatini tadqiq qilar ekanmiz, ularni 
faqatgina maxsus bir grammatik qobiq ichida o‘rganib bo‘lmaydi. To‘g‘ri, sistema unsurlari iyerarxik 
munosabat qonuniyatiga bo‘ysunadi, ammo ular bir-birini to‘ldirishga, faollashtirishga ham xizmat 
qiladi. Jumladan, buning isbotini kauzativ qurilmalarning shakllanishida ham ko‘rishimiz mumkin. 
Boshqacha aytganda, inson so‘zlashuv jarayonida til unsurlarini ite’molga kiritar ekan, ulardan qay 
tarzda foydalanishi uning subyektiv xohishi va til tashqi muhitining talablari bilan bog‘liq bo‘ladi.
Morfologik kauzativlikning affiksatsiya turiga uning o‘rin-payt va chiqish kelishigi shakllari 
bilan ham hosil bo‘lishini kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari, o‘zbek tilida fe’lning orttirma nisbati 
o‘zining maxsus shakllariga ega bo‘lib, ularning har birining kauzativlik hosil qilishidagi o‘rni haqida 
alohida to‘xtalishga birgina maqolaning hajmi yetarli emas, albatta. Shu bois bu haqda kelgusidagi 
tadqiqotlarimizda batafsilroq to‘xtashga harakat qilamiz.