Birinchi fikr maktabini, strukturalizmni birinchi psixologiya laboratoriyasining asoschisi Vilgelm Vundt himoya qilgan. Deyarli bir zumda boshqa nazariyalar paydo bo'la boshladi va psixologiyada ustunlik uchun kurashmoqdalar. Ilgari, psixologlar ko'pincha o'zlarini faqat bitta fikr maktabi bilan tanishtirishgan. Bugungi kunda aksariyat psixologlar psixologiyaga eklektik nuqtai nazarga ega. Ular ko'pincha biron bir nuqtai nazardan qarashdan ko'ra, turli maktablarning g'oyalari va nazariyalaridan foydalanadilar. 1.STRUKTURALIZM VA FUNKTSIONALIZM: DASTLABKI FIKR MAKTABLARI Strukturaviylik psixologiyada birinchi fikr maktabi sifatida qaraladi. Ushbu dunyoqarash aqliy jarayonlarni eng asosiy tarkibiy qismlarga ajratishga qaratilgan. Strukturizm bilan bog'liq bo'lgan yirik mutafakkirlar orasida Vilgelm Vundt va Edvard Titchener bor. Strukturalizmning asosiy yo'nalishi aqliy jarayonlarni eng asosiy elementlariga qadar kamaytirishga qaratilgan edi. Strukturistlar inson ongining ichki jarayonlarini tahlil qilish uchun introspektsiya kabi usullardan foydalanganlar. Funktsionalizm strukturalistik fikr maktabining nazariyalariga reaktsiya sifatida shakllangan va Uilyam Jeymsning ishi katta ta'sir ko'rsatgan. Bu ongning funktsiyalari va moslashuvi bo'yicha ishladi. Psixologiyaning ba'zi taniqli fikr maktablaridan farqli o'laroq, funktsionalizm bitta dominant nazariyotchi bilan bog'liq emas. Buning o'rniga, bu dunyoqarash bilan bog'liq bo'lgan turli xil funktsionalist mutafakkirlar, shu jumladan Jon Devi, Jeyms Roulend Angell va Xarvi Karr mavjud. Muallif Devid Xotirsol ta'kidlashicha, ayrim tarixchilar hatto funktsionalizmni markaziy rahbar yoki rasmiylashtirilgan g'oyalar majmuasi yo'qligi sababli umuman rasmiy psixologiya maktabi deb hisoblash kerakmi degan savol tug'diradi. Funktsionalist mutafakkirlar ruhiy jarayonlarning o'ziga e'tibor qaratish o'rniga, ushbu jarayonlar qanday rol o'ynashiga qiziqishgan 2.GESTALT PSIXOLOGIYASI Gestalt psixologiyasi - bu biz bir butunlikni boshdan kechirgan narsalar kabi tajribani boshdan kechiramiz degan fikrga asoslangan psixologiya maktabi. Psixologiyaga bunday yondoshish Germaniya va Avstriyada 19-asr oxirida strukturalizmning molekulyar yondashuviga javoban boshlandi.Gestalt psixologlari fikrlar va xatti-harakatlarni eng kichik elementlariga ajratish o'rniga, butun tajribani ko'rib chiqish kerak, deb hisoblashdi. Gestalt mutafakkirlarining fikriga ko'ra, butun uning qismlari yig'indisidan kattaroqdir 3.PSIXOLOGIYADAGI BEHAVIOURIST FIKRLASH MAKTABI 1950-yillarda bixeviorizm hukmron fikr maktabiga aylandi. Bu quyidagi mutafakkirlarning ishlariga asoslangan edi: Jon B. Uotson Ivan Pavlov B. F. Skinner Bixeviorizm shuni ko'rsatadiki, barcha xatti-harakatlarni ichki kuchlar bilan emas, balki atrof-muhit sabablari bilan izohlash mumkin. Bixeviorizmga e'tibor qaratilgan kuzatiladigan xatti-harakatlar. Klassik konditsionerlik va operatsion konditsionerni o'z ichiga olgan o'rganish nazariyalari ko'plab tadqiqotlarning markazlari bo'lgan. Xulq-atvor psixologiyasi maktabi psixologiya kursiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi va ushbu fikr maktabidan kelib chiqqan ko'plab g'oyalar va texnikalar bugungi kunda ham keng qo'llanilmoqda. Psixoterapiya va xatti-harakatlarni o'zgartirish dasturlarida o'zini tutish bo'yicha treninglar, token iqtisodiyoti, nafrat terapiyasi va boshqa usullar tez-tez ishlatiladi. 4.PSIXOANALITIK FIKRLASH MAKTABI Psixoanaliz - Zigmund Freyd asos solgan psixologiya maktabi. Ushbu fikr maktabi behush ongning xulq-atvorga ta'sirini ta'kidladi. Freyd inson ongi uchta elementdan iborat deb hisoblagan: id, ego va superego. Id asosiy talablardan iborat, ego esa voqelik bilan muomalada bo'lgan shaxsning tarkibiy qismidir. Superego - bu ota-onamiz va madaniyatimizdan kelib chiqadigan barcha ideal va qadriyatlarga ega bo'lgan shaxsning bir qismidir. Freyd, ushbu uchta elementning o'zaro ta'siri odamlarning barcha murakkab xulq-atvoriga sabab bo'lgan deb hisoblar edi. Freydning fikri juda katta ta'sirga ega edi, ammo ayni paytda munozaralarga sabab bo'ldi. Ushbu tortishuv nafaqat uning davrida, balki Freyd nazariyalarining zamonaviy munozaralarida ham mavjud edi. Boshqa yirik psixoanalitik mutafakkirlarga quyidagilar kiradi: Anna Freyd Karl Jung Erik Erikson 5.GUMANISTIK FIKRLASH MAKTABI Gumanistik psixologiya psixoanaliz va bixeviorizmga javob sifatida rivojlandi. Gumanistik psixologiya buning o'rniga individual iroda, shaxsiy o'sish va o'zini o'zi anglash tushunchasiga yo'naltirilgan. Dastlabki fikr maktablari asosan odamning g'ayritabiiy xatti-harakatlariga asoslangan bo'lsa, insonparvarlik psixologiyasi odamlarga o'z salohiyatlarini amalga oshirishda va bajarishda yordam berishga qaratilganligi bilan sezilarli darajada farq qilar edi. Yirik gumanistik mutafakkirlarga quyidagilar kiradi: Ibrohim Maslou Karl Rojers Gumanistik psixologiya bugungi kunda ham mashhur bo'lib qolmoqda va psixologiyaning boshqa sohalariga, shu jumladan ijobiy psixologiyaga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Psixologiyaning ushbu sohasi baxtli va qoniqarli hayot kechiradigan odamlarga yordam berishga qaratilgan. KOGNITIV PSIXOLOGIYA MAKTABI Kognitiv psixologiya - bu psixologik jarayonlarni o'rganadigan psixologiya maktabidir, shu jumladan odamlar qanday fikrlashlari, idrok etishlari, eslashlari va o'rganishlari. Kognitiv ilm-fan sohasining bir qismi sifatida psixologiyaning ushbu bo'limi boshqa fanlar, shu jumladan nevrologiya, falsafa va tilshunoslik bilan bog'liq. Kognitiv psixologiya 1950-yillarda paydo bo'ldi, qisman bixeviorizmga javob sifatida. Bixeviorizmni tanqidchilar ichki jarayonlarning xatti-harakatga qanday ta'sir qilganligini hisobga olmaganligini ta'kidladilar. Ushbu davr ba'zida paydo bo'la boshlagan ma'lumotni qayta ishlash, til, xotira va idrok kabi mavzular bo'yicha boy tadqiqotlar sifatida "bilim inqilobi" deb nomlanadi. Ushbu fikr maktabining eng ta'sirli nazariyalaridan biri Jan Piaget tomonidan taklif qilingan bilimlarni rivojlantirish nazariyasining bosqichlari edi.
