Иқсодиет статистикаси Васиев Ислом

Иқсодиет статистикаси
Васиев Ислом

1. Статистика - ижтимоий фанлар

Статистика-бу оммавий ижтимоий ҳодисаларнинг сифат хусусиятларини ва ривожланиш шаклларини аниқлаш учун уларнинг миқдорий томонларини ўрганадиган ижтимоий фан. "Статистика" сўзи лотинча "status" дан келиб чиққан бўлиб, ҳодисаларнинг ҳолати, ҳолатини англатади.
Иқтисодиёт ва ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларида содир бўлаётган жараёнларни миқдорий хусусиятларсиз ўрганиш мумкин емас. Муайян ҳодисаларга оид рақамли маълумотлар қадимги даврларда давлатнинг амалий еҳтиёжлари учун ишлатила бошланди. Дастлаб, бу маълумотлар аҳоли ва мол-мулк билан боғлиқ бўлиб, ҳарбий мақсадларда ва солиққа тортиш учун ишлатилган. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси билан оддий бухгалтерия операциялари мураккаблашди ва уларда маълум нақшларни ўрнатиш учун баъзи ҳодисаларни таҳлил қилиш елементларини ўз ичига бошлади. Шундай қилиб, аста-секин билим соҳаси пайдо бўлди, кейинчалик у "статистика"атамасини олди.
Статистика деганда жамоат ҳаётининг турли ҳодисалари тўғрисида оммавий маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш, таҳлил қилиш ва нашр етишга қаратилган амалий фаолият соҳаси тушунилади (шу маънода "статистика ""статистик бухгалтерия ҳисоби" иборасининг синоними вазифасини бажаради);
Статистика ижтимоий ҳодисаларнинг ҳар қандай соҳасини ёки баъзи бир кўрсаткичларнинг ҳудудий тақсимланишини тавсифлашга хизмат қиладиган рақамли material деб аталади;
Статистика-бу билим соҳаси, махсус илмий фан ва шунга мос равишда олий ва ўрта таълим муассасаларида академик фан.
Ҳар қандай фан сингари статистика ҳам ўз тадқиқот предметига ега. Оммавий ижтимоий ҳодисаларнинг миқдорий томони уларнинг сифат томони ёки уларнинг мазмуни билан узвий боғлиқликда, шунингдек, жой ва вақтнинг ўзига хос шароитида ижтимоий ривожланиш қонунларининг миқдорий ифодасидир. Шундай қилиб, замонавий "статистика" фанини ўрганиш предмети турли хил ижтимоий-иқтисодий ва екологик-иқтисодий ҳодисалар бўлиб, уларни ўрганиш уларнинг ўзига хос хусусиятларини миқдорий тавсифлаш ва аниқлаш билан боғлиқ. Статистика томонидан ўрганиладиган ҳодисалар, қоида тариқасида, кўплаб алоҳида елементлар ва фактлардан иборат. Турли хил (ўзгарувчан) хусусиятларга ега бўлган ушбу бирликлар тўплами статистик агрегатлар деб аталади: аҳоли йиғиндиси, туғилганлар йиғиндиси, корхоналар йиғиндиси, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар йиғиндиси, айрим ҳайвонлар йиғиндиси, ифлосланган атроф-муҳитни маълум олувчилар йиғиндиси ва бошқалар. Шунинг учун ҳар хил турдаги статистик (оммавий) агрегатлар статистиканинг предмети деб айтишимиз мумкин.
Статистика ўз мавзусини маълум тоифалар, яъни объектив дунё объектлари ва ҳодисаларининг енг умумий ва муҳим хусусиятларини, белгиларини, алоқаларини ва муносабатларини акс еттирувчи тушунчалар ёрдамида ўрганади.
Статистикада бешта бундай тоифалар мавжуд.
Статистик агрегат-бу маълум бир сифат асоси, умумий алоқаси билан бирлаштирилган, лекин бир-биридан individual хусусиятлари билан фарқ қиладиган ижтимоий-иқтисодий объектлар ёки ижтимоий ҳаёт ҳодисалари тўпламидир. Масалан, уй хўжаликлари мажмуи, оилалар мажмуи, корхоналар, фирмалар, бирлашмалар мажмуи ва ҳоказо. Агрегатлар бир ҳил ва ҳетерожен бўлиши мумкин.
Тўплам дейилади бир ҳил агар унинг объектларининг ўрганилган муҳим хусусиятларидан бири ёки бир нечтаси барча бирликлар учун умумий бўлса. Агрегат айнан шу хусусиятлар нуқтаи назаридан бир ҳил бўлиб чиқади.
Турли хил ҳодисаларни ўз ичига олган умумийлик ҳетерожен ҳисобланади. Агрегат бир жиҳатдан бир ҳил, бошқасида еса ҳетерожен бўлиши мумкин. Ҳар бир алоҳида ҳолатда, яхлитликнинг бир хиллиги ўрганилаётган ижтимоий ҳодисанинг мазмунини аниқлаштириш, сифатли таҳлил қилиш орқали ўрнатилади.
Аҳоли бирлиги-рўйхатга олинадиган белгиларнинг ташувчиси бўлган статистик популяциянинг асосий елементи ва сўров давомида сақланадиган ҳисобнинг асоси.
3. Хусусият-бу аҳоли бирлигининг сифат хусусияти. Ўрганилаётган аҳоли бирликларининг хусусиятларини кўрсатиш хусусиятига кўра белгилар икки асосий гуруҳга бўлинади:
йоши, иш тажрибаси, ўртача даромад ва бошқалар каби тўғридан-тўғри миқдорий ифодага ега бўлган белгилар. Улар дискрет ва узлуксиз бўлиши мумкин;
бевосита миқдорий ифодага ега бўлмаган белгилар. Бундай ҳолда, агрегатнинг алоҳида бирликлари ўзларининг мазмуни билан фарқ қилади (масалан, касблар - ишнинг табиати: ўқитувчи, дурадгор, тикувчи, Автомобилчи ва бошқалар.). Бундай белгилар одатда атрибутив деб аталади (фалсафада "атрибут" субъектнинг ажралмас мулки ҳисобланади). Белгининг қарама-қарши вариантлари мавжуд бўлса, улар муқобил белги ҳақида гапиришади (ҳа, йўқ). Масалан, ҳар бир kishi турмуш қурган ёки йўқ бўлиши мумкин, маҳсулотлар мос ёки нуқсонли бўлиши мумкин ва ҳоказо.
Статистик тадқиқотларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у фақат ўзгарувчан белгиларни ўрганади, яъни.турли хил қийматларни қабул қиладиган белгилар (атрибутив, муқобил белгилар учун) ёки аҳолининг алоҳида бирликлари учун турли миқдорий даражаларга ега.
Вариация-бир объектдан (ёки объектлар гуруҳидан) бошқасига ўтишда хусусиятнинг катталиги ёки қийматидаги ўзгариш ("тебраниш"); аниқроғи, агрегатнинг бир бирлигидан бошқасига ўтиш. Одатда, ўзгарувчанлик деганда биз турли хил омилларнинг маълум бир ҳодисага фақат бир ҳил популяция ичида бир-бирининг устига таъсири натижасида келиб чиқадиган қийматларнинг ўзгаришини назарда тутамиз.
Агар ўрганилаётган ҳодисанинг ўзгариши турли даврларда содир бўлса ва қонуниятлар табиатида бўлса, унда улар енди белгининг ўзгариши ҳақида емас, балки унинг динамикаси ҳақида гапиришади.
4. Статистик кўрсаткич-бу ижтимоий ҳодисалар белгиларининг миқдорий хусусиятларини (ўлчамларини) кўрсатадиган тушунча (категория). Статистик кўрсаткичлар ҳажмий (аҳоли, меҳнат ресурслари) ва ҳисобланган (ўртача қийматлар) бўлиши мумкин. Улар режалаштирилган бўлиши мумкин, ҳисобот бериш ва башорат қилиш (яъни олдинга қараб тахмин қилиш). Статистик кўрсаткичларни статистик маълумотлардан фарқлаш лозим. Статистик маълумотлар-статистик кўрсаткичларнинг ўзига хос сонли қийматлари. Улар ҳар доим нафақат сифат жиҳатидан, балки миқдорий жиҳатдан ҳам аниқланади ва жой ва вақтнинг ўзига хос шароитларига боғлиқ.
Ушбу йўналишдаги статистиканинг вазифалари:
а) статистик кўрсаткичнинг мазмунини тўғри аниқлаш (ялпи миллий маҳсулот, миллий даромад, меҳнат унумдорлиги ва бошқалар.);
б) статистик кўрсаткични ҳисоблаш ва ҳисоблаш методологиясини ишлаб чиқиш.
5. Статистик кўрсаткичлар тизими-бу ҳодисалар ўртасидаги объектив мавжуд бўлган муносабатларни акс еттирувчи статистик кўрсаткичлар тўплами. Ҳар бир ижтимоий-иқтисодий шаклланиш ижтимоий ҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлигининг муайян тизими билан тавсифланади. Шунинг учун принцип тизим ва статистик кўрсаткичлар билан шаклланади.
Статистик кўрсаткичлар тизими жамиятнинг турли даражадаги барча жабҳаларини қамраб олади: мамлакат, минтақа - макро даража; корхоналар, фирмалар, уюшмалар, оилалар, уй хўжаликлари ва бошқалар. - микро даражаси.
2. Статистик вазифалар
Статистиканинг фан сифатида ривожланиши жараёнида улар мустақил фанлар сифатида ажралиб чиқдилар:
статистиканинг умумий назарияси, бу барча саноат статистикаси учун умумий бўлган статистик методология назариясини таъкидлайди;
иқтисодий статистика, унинг мазмуни умуман миллий иқтисодиётни статистик ўрганишда қўлланиладиган кўрсаткичларни ҳисоблаш моҳияти ва методологиясини очиб беришдир;
тегишли соҳани ўрганишда қўлланиладиган кўрсаткичларнинг моҳияти ва методологиясини таъкидлайдиган саноат статистикаси.
Статистик маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш техникаси ва усулларини таъкидлайдиган статистиканинг умумий назарияси:
агрегатнинг тузилиши ва унинг алоҳида қисмларининг бир-бирига муносабатини ўрганиш;
аҳоли бирликларининг individual хусусиятлари бўйича тақсимланишининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш;
хусусиятнинг ўртача қийматини ва унинг ўзгаришини аниқлаш;
алоҳида кўрсаткичлар ўртасидаги муносабатни ўрганиш, айрим кўрсаткичлар динамикасини ўрганиш;
статистик кузатиш ва гуруҳлаш усулларини ва шу жараёнларга алоқадор бошқа ҳамма нарсаларни ўрганишни "статистиканинг умумий назарияси"фанининг вазифаси деб ҳисоблаш мумкин.
Шундай қилиб, статистиканинг умумий назарияси нафақат ижтимоий ҳодисаларда, балки бошқаларда ҳам (табиий ва бошқалар) қўлланиладиган турли хил статистик нақшларни аниқлаш учун маълумот тўплаш ва қайта ишлаш усулларини ёритадиган услубий фандир.), бу ерда хулосалар оммавий кузатувга асосланган, бу ерда алоҳида кузатув бирликларида хусусиятнинг ўзгариши мавжуд, бу ерда умумий нақшлар алоҳида бирликларда тасодифийликни ўзаро йўқ қилиш орқали намоён бўлади.
Статистик усуллар
Статистика амалий фаолият соҳаси, илмий билимларнинг мустақил соҳаси ва асосий ўқув интизоми сифатида маълумотли бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган ишончли тахминлар ва натижаларни олиш учун маълумотларни йиғиш ва қайта ишлашнинг кўплаб усуллари билан ишлайди.
Турли усулларнинг комбинацияси "статистик методология"нинг тизимли тушунчасини шакллантиради. Ўрганилаётган жараёнларнинг табиати, статистик ишларнинг йўналишлари ва статистик тадқиқотлар шаклларига қараб, статистик усулларнинг мақсади, мазмуни, алоқаси ва самарадорлиги ўзгаради ва ўз мавзусини изоҳлашни талаб қилади.
Ижтимоий ҳодисаларни таҳлил қилиш учун статистик усулларни қўллашнинг умумий қоидаси улардан фойдаланиш шароитларини олдиндан ўрганишдир, яъни.ўрганилаётган ҳодисанинг моҳиятини аниқлаш, унинг ривожланиш қонунларини билиш ва ўзига хос ечимлар қўлланиладиган муҳитнинг хусусиятлари.
Масалан, меҳнат унумдорлиги ўсишига алоҳида омилларнинг таъсирини статистик ўрганиш масаласини кўтаришдан олдин, аввал "меҳнат унумдорлиги" тушунчасини тушуниш, унга таъсир қилувчи омиллар таркибини аниқлаш, ҳар бир алоҳида омил таъсирининг хусусиятини аниқлаш керак. Ушбу масалаларни ҳал қилиш нафақат статистик, балки иқтисодий билимларни, шунингдек маълумотларни расмий тақдим етиш ва расмий ҳисоб-китобларни талаб қилади; уларни мазмунли талқин қилиш, сабаб-оқибат муносабатларини аниқлаш ва тушунтириш.
Бу замонавий фан ва амалиётда статистик усуллардан фойдаланишнинг моҳияти, уларнинг расмий усуллардан фойдаланишдан тубдан фарқи.
Статистик усулларнинг когнитив қиймати шундаки, улар ижтимоий ҳаёт шаклларини баҳолашнинг ишончли ва баъзан ягона усули бўлиб хизмат қилади; уларнинг ёрдами билан иқтисодий тахминларни асослаш ва исботлаш, назарий фаразларни синаш, мавжуд тахминларни тиклаш, тўлдириш ва тузатиш, хатоларни тузатиш ва ўрганилган ҳодисаларни тўпланган билимларнинг тўлиқ ҳажмида тақдим етиш мумкин.
Статистик усуллар миқдорий маълумотларни таҳлил қилиш усуллари сифатида қаралади. Рақамли бўлмаган маълумотларни таҳлил қилишнинг статистик усуллари, вақт қаторларини таҳлил қилиш ва прогнозлаш, шунингдек економетрик моделлаштириш статистика мавзусига киритилмаган ва ҳақиқий статистик усуллардан мустақил равишда фойдаланиладиган мустақил деб талқин етилади.
Шакллантириш технологияси ва қўллаш шартларига кўра, статистик усулларнинг учта гуруҳи мавжуд:
оммавий кузатишларни ташкил етиш ва ўтказишда шаклланган ва қўлланиладиган усуллар (бирламчи маълумотларни йиғиш, рўйхатга олиш ва баҳолаш, уларнинг тўлиқлиги, аниқлиги ва ишончлилигини назорат қилиш, жамоатчилик фикрини таҳлил қилиш ва бошқалар.);
маълумотларни қайта ишлашда қўлланиладиган статистик гуруҳлаш усуллари (тўпланган маълумотларни тизимлаштириш ва таснифлаш, уларни форматлаш ва қайта ишлаш, шу жумладан компютер, маълумотлар базалари ва қийматлар базаларини ташкил етиш ва сақлаш);
тўпланган ва қайта ишланган маълумотларни умумлаштириш усуллари (мутлақ, нисбий ва ўртача қийматларни, шунингдек ўзгарувчанлик кўрсаткичларини ҳисоблаш орқали маълумотларнинг бир ҳил кўрсаткичларини аниқлаш; маълумотларни умумлаштиришдаги муносабатлар ва ўзгаришлар қонуниятларини ўрганиш, шу жумладан икки ўлчовли ва кўп ўлчовли регрессия, корреляция, факториал, Кластер таҳлили ва бошқалар.).
Барча статистик усуллар ўзаро боғлиқ ва ягона тизимни ифодалайди, улардан фойдаланиш олинган натижаларнинг тўғрилиги ва ишончлилигини кафолатлайди. Замонавий статистик усуллардан нафақат маълум кўрсаткичларнинг қийматларини ҳисоблаш, балки статистик тестлар мавжуд бўлмаган ёки шубҳа туғдирадиган жойларда уларни ҳисоблашнинг ишончлилигини текшириш учун ҳам фойдаланиш зарур.