Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) Munavvarqori Abdurashidov

Pozitivizm fanda mumtoz falsafiy usullarni tobora ko‘proq siqib chiqardi, ammo XIX asr oxiriga kelib, uning imkoniyatlari cheklanganligi ayon bo‘lib qoldi. Siyosiy mutafakkirlar yana davlatning mohiyati borasidagi «boqiy» muammolarga qaytdilar, siyosatchilar esa falsafiy metodologiyaning eng qimmatli yutuqlariga qayta murojaat qildilar. Mazkur davrda liberal g‘oyalarni G.Spenser (1820-1903) o‘zini «davlatning organik nazariyasi» bilan, G.Ellenik (1851-1911) «davlatning dualistik nazariyasi» nomli asarlari orqali rivojlantirdilar. G.Spenser davlatni biologik organizmga o‘xshatish an’anasini boshlab berdi. U davlatning asosiy vazifasi fuqarolarning huquqlarini himoya qilish deb hisobladi, dav­latning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini qoralar ekan, to‘rachilik (byurokratiya) haqidagi qiziq g‘oyalarni ilgari surdi, siyosatni tadqiq etishda tizimli, tuzilmaviy funk­sional tahlil asoslarini, analogiya usullarini yaratdi.

G.Ellenikning fikricha, davlat sub’ektiv ong fenomeni bo‘lib, ikkilangan tabiatga ega, shu sababli u ham sotsiologik, ham huquqiy usullar yordamida tadqiq etilishi mumkin. U siyosiy munosabatlarni hokimlik qilishning umumiy maqsadlar bilan birlashtirilgan hukmronlik munosabatlari sifatida qabul qiladi. Bu munosabatlar, albatta, huquqiy chegaralar doirasiga amalga oshirilishi lozim.

XIX asrning ikkinchi yarmida siyosiy fikrning aksil demokratik tamoyillari kuchayib bordi. Siyosiy institutlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishida oliy irqni hukmronlikka olib keluvchi turli irqlar o‘rtasidagi kurash, tabiiy tanlanishning belgilovchi omillari, deb hisoblovchi konsep­siya paydo bo‘ladi. Ushbu konsepsiya tarafdorlari «irq» atamasini turlicha tushunar edilar. A.Hobino, HS.CHemberlen, L.Voltman va boshqa mutafakkirlar uni sof biologik ma’noda talqin qildilar. F.Nitsshe (1844-1900) esa birmuncha boshqacha talqin etdi. Uning fikricha, oliy irq - bu eng avvalo, jamiyatning intellektual elitasi, eng katta «hukmronlik irodasiga» ega bo‘lgan kishilar. F.Nitsshe demokratiyani hukm­ronlik irodasi zaif kishilar tomonidan o‘ylab topilgan va uning yordamida ular hukmronlik irodasi kuchli kishilarni o‘zlariga bo‘ysundiradilar; insoniyatning butun taraqqiyoti buyuk maqsadga erishishning - «o‘ta kuchli odam» irqini shakllantirishning vositasi, xolos, deb hisoblaydi.

Mana shu davrning o‘zida F.Ratsel davlat faoliyatining lider tamoyili geografik makon uchun kurashdan iborat, deb tasdiqlab, «geosiyosat» konsepsiyasini yoqlab chiqdi. Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, XIX asrda insoniyatning XX asrdagi taraqqiyotini belgilab bergan siyosiy oqimlarning nazariy asoslari yaratildi.