Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) Munavvarqori Abdurashidov

Xanna Arendt (19061975) esa totalitarizm muammolarini chuqur o‘rgangan nemis siyosatshunos olimasi edi. O‘zining «Totalitarizmning manbalari» (1951) asarida Arendt ta’kidlagan ediki, natsizm va stalinizm zamonaviy davlat shakllari bo‘lib, ularni an’anaviy bo‘ysundirish shakllari bilan adashtirmaslik kerak. Totalitarizm o‘z davlati va undan tashqarida cheklanmagan hokimiyat tomon harakat qiladi. Uning alohida belgilari; davlat mafkurasining mavjudligi va terrorning siyosiy hokimiyatni o‘rnatish va mustahkamlash vositasi ekanligi, yagona to‘g‘ri g‘oya deb tan olinadigan mafkuraning amalda joriy etilishi. «Totalitar odam», Arendtning fikricha, avtomatlashtirilgan, begonalashgan individ, «omma»ning kollektiv ijtimoiy tanaga zo‘rlik va umumiy mafkuraviy manipulyasiya yordamida birlashtiriladigan vakili. Uning g‘oyalariga ko‘ra, totalitar rejimning ideal modeli bu odamda harakatning oddiy motivlari, keyinchalik ochlik va qiynoqlar yordamida normal psixologik va tana reaksiyalar buziladigan yoki yo‘q qilinadigan natsistlar konslageridir.

Arendt — ma’lum ma’noda zamonaviy amerika siyosiy nazariyasining asosini belgilab bergan mashhur nemis muhojir-olimlari (G. Morgentau, T. Adorno, M. Xorkxaymer, G. Markuze, L. Strause va b.), laridan biri hisoblanadi. O‘z tadqiqotlarida u G‘arbiy Evropa ilmiy an’anasiga, Platon, Aristotel, Makiavelli, Gobbs, Russo, de Tokvil, Marks, Kant va boshqalarga asoslangan va shu sababli universal ijtimoiy fenomenlarni ularning individual o‘lcham, ya’ni «inson holati»ni inkor qilmagan holda tahlil qildi. Uning asosiy ijodiy qiziqishlari totalitarizmni o‘rganishdan tashqari siyosiy hayot (ommaviylik sohasi)ning avtonomligini ta’minlashning nazariy va amaliy vazifasi; ozodlikning “so‘z”, «harakat» va «plyuralizm»ni o‘z ichiga kommunikativ amaliyot (muloqot) sifatida qayta talqin qilinishi; Amerika respublikanizmining nazariy merosini erkin siyosiy tartibot qurish tajribasi sifatida talqin qilinishi kabi masalalarni ham qamrab olgan edi. Arendt o‘z ilmiy-falsafiy xulosalarini ko‘p holatlarda konkret muammolar — totalitarizm, revolyusiya, ommaviy jamiyat sharoitida madaniyat inqirozlari, ozodlikning zanglashi va b. masalalarning tahliliga asoslangan holda chiqarar edi.