26
III.Bob. Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan
metodlar
.
3.1. Qo’llaniladigan metodlar
Chet ellarda va mamlakatimizda qilingan ilmiy ishlarni analiz kilar ekanmiz,
e’no’sixologik tadkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi
bulamiz. CHunki bunday tadkikotlarda shaxs xususiyatlarini o’rganuvchi turlicha
testlardan tortib, proektiv metodlar, eksperimentallarning turlicha kurinishlari
surok metodlari - anketa, intervg’yu, sotsiometriya, metodlari va boshkalar
ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunda xam «Madaniy muxit va shaxs» guruxlararo
munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanilmokda. Bunday ishlarni
fakatgina ijtimoiy ‘sixologik emas, balki umumiy ‘sixologiya bilan shugullanuvchi
olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, etnopsixologik
metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda. Chunki etno’sixologiya muammosi
bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud
metodikalardan birini kayta uzgartirishga yoki bulmasa, uzicha yangi metodlarni
kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, etno’sixologik metodlarni kullashning
nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchli
mahlumotlar tu’langan metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz
sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi mumkin. Masalan: Ravenning
matrik testi va muxit tahsirlari daxlsiz deb xisoblngan. Kettelning intellekt testi
xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi.
Kolaversa ularni sharxlash masalasida aloxida extiyotkorlik zarur. SHuning uchun
xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitni xam yukori
turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida
umumiy fikr bildirmokdalar.
Etno’sixologik tadkikotlarutkazishni maksad kilib kuygan xar kanday tadkikotchi
asosiy ‘rintsi’lar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma-xilligi va ularning
uzaro bir-biriga tahsir kursatishini inobatga olishi lozim. Bu narsa etno’sixologik
tadkikot dasturini tuzishda albatta xisobga olinishi kerak. Misol uchun, Uzbekiston
sharoitida tadkikot utkazmokchi bulinsa, kuyidagi narsalarga ehtiborni karatish
lozim:
1)
SHu xudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bulgan umumiy
‘sixologik omillar va ularni aniklash usullari;
2)
Fakat uzbek millatiga xos bulgan umumiy psixologik sifatlar va omillarni
aniklash;
3)
Aniklashni omillarni yoki ‘sixologik sifatlarni ulchaydigan yoki
eks’erimental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni
konkret sharoitlarga moslash;
4)
Tadkikotchi guruxini tekshirilayotgan milliy gurux tilini, urf-odatini
biladigan xodimlar bilan tahminlash. CHunki tadkikot obhekti xisoblangan
guruxda usha gurux ti’ida tadkikot utkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga
kuyilgan xar bir talab, savol va to’shiriklar ular uchun tushunarli bulsin.
27
SHuni aloxida tahkidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini,
undagi etnik stereoti’larni tekshirishga karatilgan maxsus metodlar yuk, shuning
uchun xam tadkikotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy
sharoitlariga moslash, kerak bulsa, u tildan bu tilga tarjima kilish kerak. Tarjima
xususida shuni aytish kerakki, maxsus ‘sixologik testlar yoki metodlarni
(anketalar, suroklar, shkalalar, savollarni) tarjima kilish, tarjimondan yuksak
bilimdonlik va ‘rofessional sifatlarni talab kiladi. Aks xolda metodika uz
kimmatini yukotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi
mumkin. Xattoki, verbal (ogzaki berilgan) testlarni turli sharoitlarda kullab,
olingan mahlumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi
uzgarganligi ku’lab tadkikotlarda isbotlangan. SHuning uchun xam xar kanday
metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va
natijalarni eks’ertlarga berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta
sinovlar utkazish yuli bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir.
Konkret- etno’sixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab-tadkikotni
tabiiy sharoitlarda tekshiriluvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska
kursatmalar berish yuli bilan utkazishdir. CHunki etno’sixologik tadkikotlarda
ku’incha turli yesh, kasb va mahlumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadi.
SHuning uchun xam ularning barchasiga tushunarli, anik to’shiriklar tizimini
tuza olish xam ‘sixologlardan kator ‘rofessional malakalarni talab kiladi.
Bizning nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng
muximi u yeki bu millat vakillaridagi etnik sterioti’larni tadkik kilishdir. Bunda
kanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadkikotchisi G.U.Ktsaevaning
yozishicha, bu yerda turt guruxli metodlarni kursatish mumkin:
1 Shkalali ulchov metodlari- ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik
ustanovkalarni tekshiradi. Masalan: Bagardusning mashxur shkalasi: kiyosiy
fikrlash yuli bilan berilgan juftliklar ustanovkalarini xar bir tekshiriluvchi
tomonidan anik baxolanishga asoslangan. Yoki Laykartning «baxolashlar
yigindisi» metodi xam u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka- fikrlarga
tekshiriluvchining ehtirozi yoki ehtirofini aniklaydi. Bu metodlar butun jaxon
mikyosida ku’gina tadkikotlarda ishlatilgan va joy sharoitida moslashtirish
jixatdan rekord kuygan desak buladi.
2 Kuzatish va surok metodlari- bunda usha madaniy muxitga xos bulgan uning
bevosita boyliklari xisoblangan moddiy va mahnaviy kadriyatlar, maishiy
sharoitlar, odatlar, anhanalar va xokazolar tashkari urganiladi. Surok metodlari
ichida ku’rok anketa usuli kullaniladi, bunda xam millat vakilining turmush
tarzi,avtobiografik mahlumotlari urganilib umumiy xulosa lar kontent-analiz
kilinadi.Amerikalik olimlar D.Katts va Breylilar surok metodining uziga xos
kurinishini etnik sterioti’larni aniklashda ishlatishgan. Masalan: ularni
kiziktirayotgan masala buyicha imkoni boricha ku’ javoblar ruyxatini
tekshiriluvchilarga berib, undan shu javoblar ichidan «uzinikini» tanlab
belgilashni surashgan. Bundan tashkari 84 xil sifatni uz ichiga olgan ruyxatni uz
28
millatiga va boshka millatga xos bulgan besh yetakchi sifatni ajratib berish
to’shirigini berishgan.. SHu yul bilan etnik sterioti’lar aniklangan.
3 proektiv metodlar- bu guruga asosan Rorshaxning «siyox doglari» testi,
tematik a’’ertse’tsion test (TAT), boshlangan jumlalarni tugatish testi,
fotosuratlarni baxolash testi, Lovenfelg’dning mozaikalari testi va boshkalar
kiradi. Mavxbum berilgan to’shiriklarni bajarish sifati va javoblarni yunalishi
buyicha xam turli millatlarga oid sterioti’lar urganilgan.
4 Shaxsning aloxida sifatlarini aniklashga karatilgan testlar. Masalan:
G.Deyker va N. Friydlarning milliy xarakter va xususiyatlarini urganishga
karatilgan testlar, ular asosan shaxs tahsirchanligi va xissiy reaktsiyalarni
urganadi. Bundan tashkari shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi,
mahnaviy dunekarashni urganish, adolat xissini aniklash,badiiy did testlari va
boshka testlar kiradi
Do'stlaringiz bilan baham: