Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika univyersiteti

3-amaliy mashg‘ulot. Temir sulfid va oltingugurtning biokimyoviy oksidlanish mexanizmi.
Vernadskiy iborasi bilan aytganda, organizmlardagi juda oz miqdordagi, ya’ni 10^-3 % dan kam bo‘lgan elementlarga mikroelementlar deyiladi. Mikroelement grekcha «micros» mayda, kichik yoki lotincha dastlabki element so‘zlaridan olingan bo‘lib, organizmlarda kam miqdorda uchraydigan, lekin normal hayot faoliyati uchun zaruriy kimyoviy elementlardir. Bularga Cu, Mn, Zn, B, Mo, Co va boshqalar kiradi. Mikroelementlar o‘simliklar organizmiga tuproqdan kiradi yoki o‘tadi.Mikroelementlar ekinlar hosildorligining oshirish sifatini yaõshilash va chorva mollarining mahsuldorligi oshirish maqsadida ishlatiladi. Ba’zan 10^-1-10^-2% miqdorda o‘simliklarda B, Mn, Zn, uchraydi, ya’ni yuqoridagi (10-3%) chegaradan ko‘p miqdorda. Shuning uchun ham mikroelementlarni o‘rganishda, ulardan foydalanishda ularning faqat son miqdorigagina e’tibor bermasdan, balki ularning sifatiga yoki mikroelementlar guruhining tirik organizm ichidagi funktsiyasiga alohida e’tibor bermoq kerak. Mikroelementlarning o‘simlik o‘sishi uchun zaruriy element ekanligini K.A. Timiryazov o‘z zamonasida bashorat qilgan. Mikroelementlar nazariyasini rivojlantirishda Vernadskiy, Goldshmidt, Fersman, Vinogradov va boshqalarning hissalari katta.Mikroelementlar muhim biokimyoviy jarayon hisoblangan nafas olishda (Fe, Mn, Cu, Zn, Co), fotosintez jarayonida (Mn, Fe, Cu), oqsillar sintezida (Mn, Fe, Co, Cu, Ni, Cr), qon hosil bo‘lishida (Co, Cu, Mn, Ni, Zn), modda almashinishida (Mo, Fe, V, Co, W, B, Mn, Zn), gumus sintezida (Fe, Cu) va boshqa jarayonlarda qatnashadi va ular zaruriy elementlar hisoblanadi.Bulardan tashqari, hozirgi kunda ma’lum bo‘lgan barcha fermentlarnig uchdan bir qismida (1/3) mikroelementlar borligi aniqlangan. Masalan, karbonagidrazeda-Zn, katalazada-Fe, urekaze- Cu, prolidaze -Mn, karboksilazada -Mn, Co, Cu, Fe, Cd, Zn, -enolazada- Mg, Mn, Zn ishtirok etadi.Odatda organizmlar mikroelement turi, miqdori, ya’ni kontsentratsiyasi, shakli, demak holati va boshqalarga juda sezgir hamda talabchan bo‘ladi.Mikroelementlar etishmasligi yoki ortiqchaligi muhitda, ya’ni tuproq muhitida yoki organizmda deyarli bir õil zararli oqibatlarga olib keladi. U yoki bu elementning etishmasligi yoki ortiqcha ekanligining o‘zi o‘simlik uchun zarur bo‘lib, bundan tashqari, boshqa elementlarning o‘simlik tomonidan o‘zlashtirishi ham buziladi. Masalan, o‘simlikda va tuproqda molibden etishmasa, organizmlarda misning to‘planishi kuzatiladi. Bu esa hayvonlarni anemiya kasalligiga olib keladi. O‘simlikda molibden ko‘paysa, mis kamayadi. Ca va Na ni ozligidan yodning o‘zlashtirilishi susayadi. Xullas mikroelementlar nafaqat organizmdagi mikroelementlar faoliyatiga, hatto organizmlarning sog‘ligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Mikroelementlar o‘zaro ham ta’sirlanadi. Bu borada quyidagi mikroelementlarni o‘zaro ta’siri yaõshi o‘rganilgan J-Co-Cu-Mn, Cu-Mo-Pb va boshqalar. Tabiatda, ayniqsa, litosfera va pedosfera, ya’ni tuproq sferasini mikroelementlarning o‘rtacha foiz miqdori amerikalik olim Klark nomi bilan ataladi. Mikroelementlarning Klark miqdorini ko‘p ozligi hamma vaqt ham o‘simlikka shu elementni etarli yoki ortiqcha emasligini belgilayvermaydi. Bunga shu elementni qaysi formada ekanligini, ya’ni etarli miqdorda harakatchan bo‘lsa, u holda organizm uchun yaõshi, agar umumiy (yalpi) miqdori ko‘p bo‘lsa, lekin harakatchan miqdori oz bo‘lsa, u holda organizm shu elementga zaruriyat sezadi, ya’ni u o‘ziga kerak miqdorini ololmaydi.Masalan: Cu-torfda ko‘p, lekin o‘simlik torfli tuproqlarda Cu ga ehtiyoj sezadi, yoki Cu miqdori, Mn, Fe, ohakli tuproqlarda ko‘p, ammo o‘simliklar bu elementlarga ehtiyoj sezadi. Bunga sabab o‘sha, ya’ni shu elementlarning harakatchan, Yeruvchan miqdorlarini ozligi, etishmasligidir.Meditsinada, qishloq õo‘jaligida mikroelementlarning maõsus preparatlari har õil kasalliklarni profilaktik davolashda ishlatiladi.Mikroelementlar tog‘-kon sanoatida foydali qazilma boylik joylashgan maydon ustida ma’lum tarqalish maydonlarini-oreollarni tashkil qiladi. Bu maydonda mikroelementlarning miqdori boshqa atrofdagilarga nisbatan keskin farq qiladi, ya’ni ko‘p bo‘ladi. Shu asosda shu element yoki elementlar guruhini saqlaydigan foydali qazilma koni qidiriladi. Bunda mikroelementlar foydali qazilma konlari uchun indikator rolini bajaradi.Oreol, ya’ni mikroelementlar kontsentratsiyasi ko‘p bo‘lgan maydonda o‘simlik o‘sayotgan bo‘lsa, bu oreolning ta’siri ularda ham seziladi. Ularning bargi, poyasi, mevasida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu maydonlardagi o‘simlik va hayvonot dunyosi qator morfologik o‘zgarishlarga yuz tutadi. Masalan, Mn miqdori o‘simlik tanasida ko‘p bo‘lsa, uning bargi qizaradi, Cu ko‘p bo‘lsa barg sarg‘ayadi, tomirlar esa yashilligicha qoladi, Ca ko‘p bo‘lsa bargda oq dog‘lar paydo bo‘ladi. Ba’zan ma’lum oreollarda aniq elementni ko‘rsatuvchi o‘simliklar formatsiyasi o‘sadi. Storntsiy elementiga to‘õtaydigan bo‘lsak, uning suvda kontsentratsiyalanishiga, tuproqda akumilyatsiyalanishiga suvning mineralizatsiya darajasining ta’siri katta bo‘ladi. Sulfidli sho‘rõoklarda gipsli qatlamlarda strontsiyning miqdori 1% gacha etishi mumkin. Xloridli va kuchsiz karbonatli sho‘rlanish tipiga ega bo‘lgan tuproqlarda strontsiy to‘planmaydi. Litosferaning aniq bir maydonida ma’lum elementning miqdori uning klarkidan ko‘p bo‘lsa va atrofdagi maydonlardan keskin farq qilsa, bu maydon litogeokimyoviy anomal maydon yoki Vinogradov bo‘yicha provintsiya deyiladi. Bu hodisa o‘simliklarda va tuproqda kuzatilsa, biogeokimyoviy provintsiya, suvdakuzatilsa gidrogeokimyoviy provintsiya hisoblanadi. Mikroelementlarning bo‘yash õususiyatiga Fersman e’tibor berib Ni, V, Mn, Cr, Fe, Co, W, Mo, U, Th larning bu qobiliyatini ochib beradi. Havorangni titan bilan õrom, siyoh rangni marganets, qizilni õrom, temir berishi endilikda sir emas. Mikroelementlar qadimdan qishloq õo‘jaligida, teõnikada va o‘g‘itlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Qadimgi asrlarda odamlar Fe, Cu, Hg, Pb, Ag kabi mikroelementlardan foydalanishgan. XVIII asrda esa bularga qo‘shib As, Bi, Co, B, Ni hozirgi kunda 40 dan ortiq mikroelementlar u yoki bu sohalarda ishlatiladi.Bu borada A.E.Fersman shunday degan edi: «qishloq aholisi foydali qazilma kon uchun kurashda butun tog‘ jinsining hammasini hech qanday chiqindisiz, ishlatib bo‘lgan jins demasdan ishlatadi. Butun Mendeleev elementlar davriy sistemasidagi elementlar insoniyat uchun kerak va uni olib ishlatadi». Tuproq uchun asosiy mikroelementlar manbayi ularning ona jinsi hisoblanadi. Ona jinsdagi mikroelementlarning miqdori, xarakteri tuproqdagini belgilaydi. Tuproq hosil bo‘lish jarayonida bir qatlamda ma’lum mikroelementlarning to‘planishi, boshqasida yana birining to‘planishi yoki kamayishi kuzatiladi. Lekin umumiy miqdor, xarakter ona jinsdagi kabi bo‘ladi. Mikroelementlar ona jinslardan tashqari, kosmik va meteorit changlar, vulkanik gazlar, dengiz tomchilari, sizot va Yer osti suvlari, antropogen ta’sir va boshqalardan tuproqqa kelib qo‘shilishi mumkin. Bu yo‘llar bilan mikroelementlarning tuproqqa kelayotgan miqdori va turlari hali to‘liq aniq emas. Kosmik changlar, meteorit changi bilan ko‘pchilik mikroelementlar pedosfYeraga kelib qo‘shilishi mumkin.Vulkanik gazlar, changlar, issiq suvlar bilan tarqaladigan mikroelementlarning soni biroz cheklangan. Bunda asosan Hg, B, Br, Hf, galoidlar va boshqalar tarqaladi. Hozirgi kunda faol bo‘lgan vulkanlar yiliga 1 mln. t. HCl ni Yer yuzasiga chiqaradi. Okean va dengiz tomchilari har õil maydonlarga Cl, Br, F, J, Li, Rb, Cs larni tarqatadi.Gidromorf tuproqlar mikroelementlarga sizot suvi orqali kam boyiydi. Bu jarayonda B, J, Fe, Co, Ni, Zn, V, Cu, Ba, Sr, Li, Cs, Rb lar qatnashadi. Nisbatan kam o‘rganilgan mikroelementlar manbayi bu insonlar faoliyatidagilar hisoblanib, hozirgi kunda yildan-yilga bu omilning ta’siri ortib bormoqda. Bu omil rolining oshganligini misollarda ko‘rish mumkin. Masalan, yiliga yo‘l ishlari, qurilish ishlari va boshqa ishlar natijasida 1 km da 3 kg chang tarqaladi. Bu chang har õil elementlardan, iborat bo‘lib, kuchli migratsiya õususiyatiga ega. Yer ostidan yiliga 25-30 mlrd. t. tog‘ jinsi qazib chiqariladi va qayta ishlanadi. Bu jarayonda ham tuproqqa mikroelementlar tushadi.O‘g‘itlardan foydalanish jarayonida ham mikroelementlar har xil agrotexnikaviy yo‘llar bilan tuproqqa tushadi. Yadro bombalarini sinash natijasida tuproqda, landshaftda Sr⁹⁸, Cs¹³⁷, Co⁶⁸ va boshqa radiaktiv elementlar akkumulyatsiyalanadi. Lekin baribir ham asosiy manba ona jinslar hisoblanadi. Har xil jinslarda mikroelementlar miqdori va sifati har xil, ya’ni dengiz gillarida J -200 mg-kg gacha bo‘lsa, 0,7-1.1 mg-kg va hokazo. Mikroelementlar sharoitiga qarab tarkibiga bog‘liq ravishda har õil darajada migratsiyalanadi. Mikroelementlarning suvdagi migratsiya darajasi ularning erigan miqdorlari-Mõ, tuproqdagi yoki litosferadagi klark miqdorlariga (Põ) nisbati bilan o‘lchanadi. Suvdagi migratsiya koeffitsienti (Kõ) A.I. Perelman tomonidan tavsiya etilgan.

bunda: a-qo‘riq qoldiq (g/l), ya’ni suvning umumiy mineralizatsiyasi. Mikroelementlarning migratsiya qobiliyati ko‘p omillarga hamda tuzlarning qator xossalariga bog‘liq.