Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika univyersiteti

Oltin ma’danli rudalarning kimyoviy tarkibi

Markaziy Osiyoning tog‘-geologik, klimatik ma’lumotlari va O‘zbekistonning oltinma’danli konlarining tarkibidagi mineralogik va kimyoviy tuzilishi oltin ma’danli regionlarda tabiiy biogeokimyoviy jarayonlarning shakllanishidan kelib chiqqan. Oltin ma’danli rudalarning kimyoviy tarkibi xar xil mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun barcha elementlar borligi, mikrobiologik tadqiqotlar natijalari bilan isbotlangan. Sababi, qator yillar davomida rudalar tarkibidagi mikroorganizmlarning faol shtammlarini izlash va ularni urganish ushbu hulosarga asos bulgan. 2.2.1. jadvalda O‘zbekistondagi ma’danli konlarning mikrobiologik tadqiqotlar natijasi keltirilib, rudalarning minerallanish holati, kimyoviy va mineralogik tarkiblari urganilgan. Keltirilgan ma’lumotlar shuni bilish mumkinki, aniqlangan mikroorganizmlar ko’plab avtotrof va geterotrof turlaridan va mikroskopik zamburug‘lardan iborat. Ko’pgina oltin ma’danli konlarning tarkibi asosan geterotrof bakteriyalardan iborat, chunki O‘zbekiston rudalarining tarkibidagi organik moddalarning yuqori miqdori bunga sabab bulishi mumkin. Bularning ichida eng kup miqdorda ammoniy yig‘uvchi va nitralarni parchalovchi mikroorganizmlar bor. Rudalarning turiga va mikroorganizmlarning fiziologik guruhlariga qarab ularning bir biri bilan bog‘likligi aniqlangan. Sulfidli minerallangan rudalarda atsidofil mikroorganizmlar assotsiatsiyalari mavjud. Kvars-karbonatli minerallangan rudalarda tion miksotrof bakteriyalar guruhlari ko’proq uchraydi. Getertrof sinflariga mansub bakteriyalarning ichida ko’proq bakteriyalarning batsillyar shakllari va mikobakteriyalar uchraydi. Bularning ichida asosan bakteriyalarning Bacillus, Mycobacterium va Pseudomonas urug‘iga mansub turlari uchraydi.
Mikroskopik zamburug‘lardan asosan Penicillium va Aspergillus urug‘lariga mansub turlari ko’proq uchraydi. Sulfid minerallaridan tarkib topgan oksidlanishga moyil mikrozonal joylarda asosan temir va oltingugurt oksidlovchi bakteriyalar uchraydi. Bularning ichida ko’plab hollarda miksotroflar, atsidofillar va avtotrof tion atsidofillari ajratib olingan. Ajratib olingan avtotrof atsidofil bakteriyalar ichida ko’proq T.ferrooxidans, T. thiooxidans, T.denitrificans turlari uchragan. Konlarda rodanidoksidlovchi mikroorganizmlar uchramagan; sulfat redutsiyalovchi bakteriyalar esa kam miqdorda uchragan.
Shunday qilib, O‘zbekistonning oltin ma’danli konlarining mikrobiologik tadqiqotlar natijalari shuni kursatdiki, konlardagi aniqlangan mikroflora keng miqyosdagi xar xil fiziologik guruhlarga mansub bulgan mikroorganizmlardan tarkib topgan va ularning tarqalishi rudalarning mineralogik va kimyoviy holati bilan bog‘liq.
Uzbekistanning oltin ma’danli konlarining mikrobiologik tarkibi, xuj/g, ml
Jadval 2.2.1.

Mikroorganizmlar assotsiatsiyasi	Oltinkvarsli			Oltinkvars sulfidli			Pirit-arsenopiritli
	Muruntov	Pirmirob	Guzaksoy	Qochbuloq	Kovuldi	Marjon-buloq	Zarmitan	Daugiztov	Kukpatas
Atsidofil temiroksidlovchi	-	-	-	2,5*10^2	6,0*10^1	2,5*10^3	2,5*10^4	2,5*10^5	6,0*10^4
Atsidofil oltingugurt oksidlovchi	-	-	2,5*10^2	2,5*10^2	2,5*10^1	6,0*10^2	6,0*10^3	2,5*10^4	2,5*10^3
Tiosulfat oksidlovchilar neytrofillar: Avtotroflar: miksotroflar:	2,5*10^2 2,5*10^1	2,5*10^1 6,0*10^1	6,0*10^1 2,5*10^1	2,5*10^1 2,5*10^2	6,0*10^1 2,5*10^2	2,5*10^2 6,0*10^2	2,5*10^2 2,5*10^3	6,0*10^2 2,5*10^4	2,5*10^2 2,5*10^2
Nitrat yig‘uvchilar	-	-	-	6,0*10^1	-	2,5*10^1	2,5*10^1	-	2,5*10^2
Sulfatredutsiyalovchilar	6,0*10^1	-	6,0*10^1	6,0*10^1	2,5*10^2	2,5*10^2	2,5*10^2	6,0*10^2	2,5*10^2
Ammoniy yig‘uvchilar	6,0*10^4	2,5*10^4	6,0*10^3	5,7*10^3	6,0*10^3	2,5*10^2	2,5*10^2	6,0*10^3	2,5*10^5
Nitrat parchalovchilar	2,5*10^4	6,0*10^4	6,0*10^4	6,0*10^4	2,5*10^4	6,0*10^2	2,5*10^3	1,6*10^4	1,6*10^4
Oligonitrofillar	5,3*10^3	6,0*10^3	2,5*10^4	1,1*10^3	2,5*10^3	2,5*10^3	2,5*10^3	2,8*10^3	6,0*10^3
Mikroskopik zamburug‘lar	1,7*10^3	5,0*10^3	2,0*10^3	1,5*10^2	3,0*10^2	5,0*10^4	2,5*10^3	5,0*10^2	4,0*10^3

Uchta oltin ishlab chiqaruvchi fabrikalarning (OIF) chiqindixonalarining mikrobiologik holati o’rganildi (Angren, Marjonbuloq va Chadak), ularga zararsizlantirish uchun doimiy ravishda suyuq xlor quyilgan, NKMK sian chiqindixonalari esa zararsizlantirilmasdan saqlashga quyilgan. Ushbu ob’ektlardagi mikrobiologik natijalar 2.2.2. jadvalda keltirilgan. Barcha chiqindixonalardagi mikroflora asosan geterotrof bakteriyalar turlaridan iborat bo’lib, tion atsidofil bakteriyalar turlari uchramagan. Miqdoriy jihatdan NKMK chiqindi omborlaridagi bakteriyalar, boshqa OIF omborlariga nisbatdan soni ko’proq bo’lib, bunda mikroorganizmlar rivojlanishiga sabab sifatida suyuq xlor Eritmasi quyilmagani sabab bulishi mumkin. Ayniqsa bunday holat yangi tuzilgan chiqindi omborlari va hovuzlaridan olingan namunalardayaqqol ko’zga tashlanadi. Eski chiqindi omborlarda ham yuqoridagiga uxshash natijalar olingan va mikroorganizmlarning fiziologik guruhlari va rudaning mineralogik va kimyoviy tarkibi bilan bog‘liklik aniqlangan. Chiqindilar eskidan yig‘ilib qolgan omborlardagi mikroorganizmlar assotsiatsiyasi asosan ammonifikatorlar, denitrifikatorlar va oligonitrofillardan iborat bo’lib, ushbu holat shuni aytadiki, chiqindi omborlarida mikroorganizmlar rivojlanishi uchun qulay sharoitlar tug‘ilgan va bundagi metallar qoldiqlari xar xil O’zgarishlarga kirib, mikroorganizmlar metallarning tarqalishi yoki yig‘ilishiga sababchi bo’ladi. Barcha urganilgan chiqindi omborlaridan tion bakteriyalari assotsiatsiyalaridan asosan miksotrof tion bakteriyalari ajratib olingan. NKMK chiqindixonalari, boshqa OIF chiqindixonalaridan farqli ravishda tion avtotrof neytrofil bakteriyalari aniqlangan. OIF chiqindi omborlari va NKMK chiqindixonalarining mikroflorasining uxshash taraflari shundan iboratki, barcha urganilgan namunalarda rodanidoksidlovchi bakteriyalari uchragan. Ushbu holat, chiqindixonalar va oltin ma’danli konlarining mikroflorasidagi farq bo’lib qoldi. Mikroskopik zamburug‘lar ichidan asosan Penicillium va Aspergillus urug‘lariga mansub turlar uchragan.

Jadval 2.2.2.
OIF larning chiqindi omborlaridagi mikroorganizmlar
miqdori, xuj/g, ml

Mikroorganizmlar assotsiatsiyasi	Chiqindixonalar
	Chodak OIF			Angren OIF		Marjonbuloq OIF		NKMK
	eskisi	yangisi
Atsidofil temir oksidlovchilar	-	-	-		-		-
Atsidofil oltingugurt oksidlovichlar	-	-	-		2,5*10^2		-
Tiosulfat oksidlovchilar neytrofillar: avtotroflar: miksotroflar:	- -	- -	2,5*10^1 2,5*10^4		- 6,0*10^3		2,5*10^3 2,5*10^1
Rodanid oksidlovchilar	6,0*10^2	2,5*10^2	2,5*10^3		2,5*10^2		2,5*10^3
Nitrat yig‘uvchilar	2,5*10^1	6,0*10^1	2,5*10^1		-		2,5*10^2
Sulfat redutsiyalovchilar	6,0*10^2	6,0*10^2	6,0*10^2		2,5*10^2		2,5*10^2
Ammoniy yig‘uvchilar	1,3*10^4	2,5*10^3	4,5*10^5		2,5*10^4		6,0*10^5
Nitrat parchalovchilar	2,5*10^5	2,5*10^3	1,3*10^5		1,3*10^4		2,5*10^4
Oligonitrofillar	3,1*10^3	6,0*10^4	1,7*10^4		6,0*10^4		3,5*10^4
Mikroskopik zamburug‘lar	5,0*10^2	3,0*10^3	2,4*10^3		3,0*10^3		6,0*10^4

Olingan ma’lumotlar shundan dalolat berdiki, chiqindi sian birikmalarining omborlarida sian va xlor sian birikmalirining kup miqdorda bulmasligiga qaramasdan, ma’lum ekosistemalar shakllanib, ulardagi mikroorganizmlar chiqindilar tarkibidagi metallarning xar xil O’zgarishliriga olib kelib qolmasdan,

OIF oltin rudali konlarining va ularning chiqindi omborlaridagi mikrobiologik tadqiqotlar natijasida 157 tabiiy mikroorganizmlar assotsiatsiyasi va 35 tion bakteriyalari kulturalari, ulardan 14 tasi tur holatigacha aniqlandi, 186 xil geterotrof bakteriyalari, bulardan 9 tasi urug‘larga tegishli, 25 tasi esa tur holatigacha aniqlandi va 74 mikroskopik zamburug‘lar kulturasi aniqlandi, va ulardan 12 urug‘, 21tasi turlar holatigacha aniqlandi. Shunday qilib, OIF oltin rudali konlarining va ularning chiqindi omborlaridagi mikrobiologik tadqiqotlar natijasida mikroorganizmlarning xar xil ruda formatsiyasiga qarab tarqalishi o’rganildi. Bularda, rudalar tarkibidagi mikrobiologik jarayonlar mikrozonal holatda kechib, xar bir ekologik tuynukda Uzlariga tegishli bakteriyalar assotsiatsiyasi rivojlanishi aniqlandi. Rudalarning mineralogik va kimyoviy tarkibidagi bog‘liklik va mikroorganizmlarning fiziologik rivojlanish guruhlari orasidagi bog‘liklik aniqlandi.