Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

Kon ishlarini olib borish yо‘nalishi(Rejada va vertikali bо‘yicha) massivda ma’lum sharoitlarda kо‘chish yuzalari yoki qiyaliklarning susayishi mumkin bо‘lgan qatlamlilik, tektonik buzilishlar, yirik darzlar va sust qatlamlar kо‘rinishidagi susayish yuzalarining mavjudligiga lahimlarning turg‘unligiga katta ta’sir kо‘ratadi. Ushbu sharoitlar susayish yuzalari Karyer bortining chо‘zilishi bо‘yicha muо‘ljalga olingan bо‘lsa yoki ushbu yо‘nalishdan ular о‘qiy tomoniga yiqilganda kamida 20 m ortiq bо‘lmasdan farq qilganda yuzaga keladi. Qiyaliklar turg‘unligining ortishiga tog‘ ishlari siljish fronti yо‘nalishi bilan erishish mumkin.
Pog‘onalar yuzalarini yangilamasdan qiyaliklarning turish vaqti Karyer bortining mavjudlik muddati ootganda turg‘unlikning noqulay omili bо‘lib qoladi. Jinslar, bortning qо‘shiluvchilari va kon lahimlarining qiyaliklari yalang‘ochlangandan sо‘g turli shamollatish agentlarining ta’siriga tushib qoladi, natijada jinslarning pishiqligi kamayadi. Qiyaliklarning turg‘unligiga shuningdek pishiqligi uzoq muddatli statik kuchlanishlar ta’siri ostida kamayadigan jinslarning reologik xususiyatlari ham ta’sir kо‘rsatadi.
Tog‘ jinslarini yumshatish usullari – burg‘ulash-portlatish ishlari (BPI) olib borilganda Karyerlar bortlari va qiyaliklar turg‘unligining о‘ta muhim omili sanaladi. Potlash energiyasi jinsning ma’lum hajmini uzishga, uni maydalashga va kо‘chirishga sarflanadi. Portlatishning seysmik ta’siri portlatiladigan bloklar chegaralaridan tashqariga ham tarqaladi va Karyer bortlari va pog‘onalar qiyaliklariga, konturlash zonasidagi tog‘ jinslarining massiviga ta’sir kо‘rsatadi.
Portlatishlar ta’siri ostida tog‘ jinslari massivida quyidagi zonalar: bо‘laklash (tо‘liq buzish); kо‘chirish; mayda darzlar (qoldiq deformatsiyalar) va mikrodarzlar (siljishlar) zonalari paydo bо‘ladi. Bо‘laklash zonasi tog‘ jinslarining turli о‘lchamdagi alohida bо‘laklarga tо‘liq buzilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu zonaning parametrlari portlatilayotgan blokning о‘lchamlariga va unda joylashtirlgan portlatish quduqlarining quyuqligiga bog‘liq. Keyingi zonalar massivdagi blok tashqarisida joylashadi.
Kо‘chirish zonasi pog‘onalar chetidan boshlanadi, bir biriga nisbatan alohida bloklar siljitiladigan darzlar hosil qilib massiv tekisligining djadal buzilganligi bilan tavsiflanadi. Bu erda massivning pishiqligi о‘nlab martaga pasayadi. Uо‘bu zonaning о‘lchamlari bir necha metrdan to 10 va undan ortiq metrlargacha tebranib turadi.
Kо‘chirish zonasiga qoldiq deformatsiyalar zonasi tutashib ketadi, va unda (kengligi 0,02--- 0,03 m), tog‘ jinslari bloklari unchalik sezilarli darajada siljitilmaydigan mayda darzlar shakllanadi. V rezultate etog‘o ssepleniye porod umenshayetsya na 20---50 %, sili treniya po oslablennim poverxnostyam znachitelno snijayusY. Shirina zoni mojet dostigat neskolko desyatkov metrov.
Siljishlar zonasi portlatish joyidan 65---80 mmaofada keskin tarzda о‘chadigan mikrodarzlar va tarang tebranishlarning rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Mikrodarzlilik massivni susaytiradi, tarang tebranishlar esa alohida sharoitlarda portlatiladigan bortdan yuqorida va pastda joylashtirilgan pog‘onalar qiyaliklarining turg‘unligiga salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin.
Yuqorida tasvirlangan zonalarning о‘lchamlari kо‘plab omillarga bog‘liq bо‘lib, ularning asosiylari – bir vaqtning о‘zida portatiladigan portlovchi moddaning (PM) miqdori, massivning tuzilish-tektonik xususiyatlari, tog‘ jinslarining mustahkamlilik xususiyatlari, BPI parametrlari hisoblanadi.
Bо‘sh jinslar uyimlarini joylashtirish Karyerlar bortlarining turg‘unligini baholaganda unchalik ahamiyatga ega bо‘lmaydi. Ishlab bо‘lingan bо‘shliqdagi uyimlar (ichki uyim hosil bо‘lishi) bortosti massivining siljituvchan kuchlarga qarshiligini oshiradi va uning turg‘unlik shartlarini yaxshilaydi.
Ochiq jinslarni Karyerning chegaraviy konturiga tutashib turadigan hududlarida tо‘plash, tashqi uyim hosil qilganda bortlarning turg‘unligini yomonlashtiradi, chunki tog‘ jinslarining uyimli massalari faol bosim prizmasidagi yuklanishni oshiradi va kо‘chki deformatsiyalarining rivojlanishiga yordam kо‘rsatadi.
Yer osti kon lahimlarining ta’siri foydali qazilmalar konlarini birgalikda ochiq va yopiq usuda qaziganda, shuningdek Karyer bortlarida er osti kon lahimlari mavjud bо‘lganda Karyerlar bortlarining turg‘unligida aks etadi.
Yer osti kon lahimlari bilan ishlab bо‘lingan massivda, tog‘ jinslarining ishlab bо‘lingan bо‘shliq tomoniga siljishi bilan kuzatib boriladigan tog‘ jinslarining siljish jarayoni rivojlanadi. Silijagnda tog‘ jinslari massivining er osti lahimlarining ta’sir kо‘rsatish zonasiga tushib qoladigan usoattkalari siljish, tortilish va siqilish deformatsiyalarini boshidan о‘tkazadi.
Siljish ishlab bо‘lingan bо‘shliqning tomidan boshlanadi va bir nechta о‘ziga xos – о‘pirilish, darzlar hosil qilish va ohista siljishlar zonalarini hosil qilgan holda, massiv bо‘ylab yuqoriga tarqaladi. О‘pirilish zonasi tog‘ jinslarining tо‘liq buzilishi, ularning kon lahimiga xaotik kо‘chishi bilan farq qiladi. Ushbu zona, kon yuqorida yotadigan tog‘ jinslarining о‘pirilishi bilan tizimlar bilan ishlab bо‘linganida hosil bо‘ladi. Qatlamlarning unchalik katta bо‘lmagan quvvatlarida о‘pirilishlar ba’zan er yuzasiga etadi, natijada о‘pirma voronkalar hosil bо‘ladi. Dazlar zonasi о‘pirilish zonasidan yuqorida, voronka hosil bо‘lganda esa – qulagan jinslarga tutushib ketadigan massivning periferiya qismida paydo bо‘ladi. Er osti qazilmasi unchalik chuqur bо‘lmaganda va sust yumshoq jinslar kuchli qatlamga ega bо‘lganda, ohista siljishlar zonasi hosil bо‘lishi mumkin. Bu erda jinslarning kо‘chishi va deformatsiyasi tekislikning uzilishisiz sodir bо‘ladi va er yuzasida chо‘kish (siljish) muldasi kо‘rinishida namoyon bо‘ladi.
Tog‘ jinslari namoyon bо‘ladigan barcha turdagi siljishlari ochiq kon lahimlarining turg‘unligida о‘zining salbiy ta’sirini kо‘rsatadi. Karyerlar bortlarida paydo bо‘ladigan о‘pirilish voronkalari, pog‘onalarda kon ishlari olib borilganda bevuosita xavfni namoyon qiladi. Darzlilik zonalarining hosil bо‘lishi va ohista siljishlar Karyerlar bortlarining turg‘unligini yomonlashtiradi (paydo bо‘lishi mumkin bо‘lgan kо‘chki yoki о‘pirilish sifatida kо‘rib chiqish zarur bо‘lgan susayish tekisligi shakllanadi.
Qо‘llaniladigan kon-transport jihozlarikon jinslarida statik va dinamik bosim hosil qilib, qiyaliklarning turg‘unligiga ta’sir kо‘rsatadi. Statik bosim jihozning ishlamayotgan holatidagi massasini aniqlab beradi. Dinamik bosim ikki shaklda namoyon bо‘ladi: 1) tebranishlar manbaidan ma’lum masofada joylashgan jinslarda kon-transport jihozlari vibratsiyai ta’siri ostida, bunda siljishga qarshilik pasayadi; 2) ekskavator ishlayotgan vaqtda tog‘ jinsiga bо‘lgan bosim qayta taqsimlanadi va alohida sohalarda statik bosimdan bir necha baravarga oshishi mumkin. Birinchi holatda dinamik kuchlanashlir tog‘ jinslari massivida pasaygan pishiqlik zonasining paydo bо‘lishiga olib keladi, ikkinchi holatda esa tog‘ jinsining kо‘tarib turish qobiliyati oshishi yoki siljuvchan kuchlanishlar keskin kattalashishi mumkin.
Vibratsiya parametrlarini va dinamik bosimlar kattaliklarini har bir tipdagi jihoz uchun ma’lum muhandis-geologik sharoitlarda tajriba yо‘li bilan aniqlash tavsiya etiladi.