Ishtimoiy psixologik trening -konfliktli xulq atvorni korrektsiyalash metodi sifatida

4.Treningga berilgan ta’sniflaning mazmuni. Trening insonlarda mavjud bo’lgan xulq-atvori va faoliyatini boshqaruv modelini qayta dasturlash vositasi hisoblanib, kishilarning muayyan faoliyat turida o’zini-o’zi barkamollashtirish imkoniyatini yaratadi. Jumladan, shaxslararo munosabatlarda namoyon bo’ladigan xulq-atvoridagi kamchiliklarni, tashgi muhitdagi salbiy stimullarga nisbatan emotsional sferasida yuzaga keladigan reaksiya tezligini barqarorlashtirish, ichki va tashqi “Men” o’rtasidagi qarashlarni sayqallash, shuningdek, o’zida mavjud bo’lgan, lekin tashqariga chiqara olmagan ichki ro’yobga chiqarishga yo’naltiriladi.

Psixologiya tarixida trening o’qitishning eng keng tarqalgan shakli faol ijtimoiy-psixologik treninglardir. L.A.Petrovskaya ijtimoiy psixologik treningga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha izohlaydi: “Trening - shaxslararo munosabatlardagi bilimlar, ijtimoiyimkoniyatlarni ustanovkalar, ko’nikma va tajribalarni rivojlantirishga qaratilgandir”, shuningdek, “Muloqotda kompetentlikni rivojlantirish vositasi hamdir”.

G.A.Kovalev ijtimoiy-psixologik treningni ijtimoiy-didaktik faol yo’nalishdir deb hisoblaydi. B.D.Parigin esa guruhiy maslahatlar metodlari haqida shunday deydi: Ulardan guruhiy konsul’tatsiya metodlarini faol o’qitish uchun foydalaniladi. Hayotiy ko’nikmalarni, muloqotchanlik sohasida bilim berishni, kasbiy faoliyat sohasida maslahatlardan tortib to yangi ijtimoiy hayotdagi rollarni, ‘Men’ konseptsiyasini korreksiya qilishni, o’z-o’ziga baho berish tizimini kuchayishini ta’minlaydi.

P.O. Gorboshina, “Trening – bu shaxsni o’zgartirishga qaratilgan hissiyotlarga boy bo’lgan mashg’ulot turidir” deb ta’kidlab, trener faoliyatini huddi olmosni qayta ishlab unga jilo berish bilan bog’liq o’ta nozik zargarning ma’suliyatli faoliyat turiga taqqoslaydi.

XX asrning 30-yillaridan birinchi ilmiy psixologik xulosalarni qilgan shvetsariyalik psixolog Jan Piaje tadqiqotlarida bolaning ijtimoiylashuv jarayonini bahs va munozara usuli orqali o’rganar ekan, bolalarda egoistlik mavqeini susayishi, o’zini xatti – harakati va o’zgalar mavqeini anglash bilan bir qatorda o’zini o’zgalar o’rniga qo’ya olish qobiliyatini rivojlantirishini aniqlagan.

Nemis psixologi Kurt Levinning fikricha, guruhdagi munozara har bir shaxsning ijtimoiy ustanovkalari, qarashlarini, har bir shaxsning guruhiy faoliyatiga nisbatan motivatsiyasini oshirib, o’z mavqei va o’zgalarni tushinish, his qilish ehtiyojining oshishini ta’kidlaydi.

S. I. Makshanovning psixologik trening nazariyasiga kelsak, shaxsga nisbatan qaratilgan “rivojlanish” tushunchasidan farqli o'laroq, treningga shaxs xususiyatlarini “ataylab o'zgartirish” atamasini kiritgan. Ushbu tushuncha

“rivojlanish” tushunchasiga nisbatan kengroq ma’noni anglatib, unda o'zgarishlarning maqsadi, jarayoni va natijalarini etarlicha aks ettiruvchi ongli xususiyatlarini ta'kidlaydi. “Ataylab o'zgarish” tushunchasi rivojlanish bilan bog'liq bo'lmagan holatlarga nisbatan qo'llash imkonini beradi, masalan, ataylab o'zgarish natijasida insonning biror narsaga munosabati o'zgarganda, bu, albatta, o'zgarish, lekin rivojlanish hisoblanmasligini keltirib o’tadi. Ataylab o'zgartirish rivojlanishni ham, korreksiyani ham o'z ichiga oladi.

Boshqa mualliflar trening bilan birgalikda tajriba ham almashinish konsepsiyasini ta'kidlashadi. K’ell Rudestam trening shaklini “o'rganish tajribasining asosiy markazi, ba'zi hollarda - odamni o'qitish va o'zgartirishning yagona muvaffaqiyatli usuli” deb ataydi. Uning ta'kidlashicha, “ har bir ishtirokchi guruhdagi o'zaro munosabatlarni kuzatib, o'zini boshqalar bilan tanishtirishi va ular o’rtasida o’rnatilgan o’zaro hissiy aloqa orqali shaxs o’z histuyg'ulari va xatti-harakatlarini to’gri baholaydi. Shuningdek, ishtirokchilar trening davomida hayotda uchraydigan oddiy ko’nikmadan tortib, murakkab ko’nikmalarga taqlid qilishi va amalda qo’llab sinovdan o’tkazishi mumkinligini ta’kidlab otadi”

Viktor Kagan treningni bilim va konikma berishga asoslangan ta'limning maxsus shakli va psixologik treningni tushunish uchun umumiy va asosiy bo'lgan “tajriba” tushunchasi bilan bog’liq ekanligini ta’kidlaydi. Aytishimiz mumkinki, guruhiy psixologik trening- bu guruhdagi o'zaro ta'sir o'tkazish jarayonida o’z hayotiy tajribasini o'rganish, tahlil qilish va qayta baholash orqali shaxsni shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga qaratilgan ataylab o'zgartirish usulining o’ziga xos xususiyatlarini keltirib o’tadi.

J. Cliffordning trening haqidagi pozitsiyasi quyidagicha: ‘Trening bu yangi mahoratni o'rganadigan majburiy bo’lmagan bilim jihati bo’lib, rasmiy (masalan, o'quv kurslari) va norasmiy (masalan, ish joyida o'qitish) tashkil etilgan va talabaning xulq-atvorida barqaror o’zgarishlarni hosil qiluvchi jarayon.” deb, ta’kidlaydi.

Yuqorida keltirilgan trening haqidagi ta’riflardan xulosa chaqarish mumkinki, trening mashg’uloti maqsadli tashkil etilgan jarayon, organish tajribasi orqali ishtirokchilarning bilim yoki xatti-harakatlarida muayyan faoliyatning bajarish ko’nikmalarini hosil qilish va shaxsning kelajak ehtiyojlarini samarali qondirishga qaratilgan sun’iy va tabiiy ravishda tashkil etilgan har xil toifali kishilar yig’inidir desak mubolag’a bo’lmaydi. Shunigdek, trening tushunchasi amaliy sohani qamrab olib, psixoterapiya, psixokorreksiya va shaxsning rivojlantirish imkoniyatlarini ham ta’minlab beradi.

.Konfliktli xulq-atvorni korrektsiyalash metodlari.

Konfliktlarning kelib chiqish sabablari guruhdagi har bir shaxsning fe’l atvoridagi xatti-harakatlarida shaxsga mansub bo’lgan millat, xalq xudud xususiyatlarida namayon bo’ladi.

Pedagogik konflikologiya fanining yuzaga kelishining ruxiy madaniy asoslari bilan tanishi ya’ni pedagogik ziddiyatlarni kelib chiqish sabablarini bilgisi, shu o’rinda turli pedagogik ziddiyatlarni kelib chiqish sabablarini bilishi, shu o’rinda turli pedagogik ziddiyatlarni oldini olishi va bartaraf etish usullari haqidagi nazariy bilimlarni amaliyotda keng tadbiq etishlari talablar bilimlariga quyilgan asosiy talablardan biri sanaladi. Pedagogik konfliktologiya fanining kelib chiqish sabablaridan yana biri pedagogik madaniyatni rivojlantiradi. Pedagogik konfliktlarni yuzaga keltirmasligi uchun ziddiyatlarni, muammolarni oldini olishda o’qituvchi pedagogika qobiliyat va mahorat o’qituvchilik ishida muvaffaqiyatga erishish uchun har bir muallim pedagogik mahoratni egallashlari zarur. Pedagogk faoliyatning samarali bo’lishi uchun o’qituvchida qobiliyatning qo’ydagi turlar mavjud bo’lmog’i lozim. Bilish-qobiliyati o’z mutaxassisligini kuchli bilishi, o’z fani sohasida kashfiyotlarni hamisha ko’zatib borishi kerakdir. Tushuntira olish qobiliyati- o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib etkazib bera olish muammoli ziddiyatli mavzularni hayotiy misollar asosida tushuntirib berish: kuzatuvchanlik qobiliyati-o’quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyoga kira olishi, o’quvchi shaxsini va uning vqtinchalik ruhiy holatlarini yaxshi tushinish bilish bilan bog’liq bo’lgan kuzatuvchanlikka ham e’tiborini qaratish.

Ta’lim jarayonida o’qituvchi konfliktlarni yuzaga keltirmasligi uchun o’quvchini yosh va individualxuchuchiyatlariga ham e’tibor berish lozim. Har bir guruh tinglovchilarini xarakteri, temperamentiga qarab munosabatga kirishsa, o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida konfliktlar yuzaga kelmaydi.

O’zaro munosabatlarni keskinlashtiruvchi pedagogik vaziyat.

Pedagogik vaziyat ta’lim-tarbiya jarayonida yuz beradigan turli xil shart-sharoitlardir. Pedagogik vaziyatda shunday holatlarga duch kelishimiz mumkin. Ta’lim jarayoni olib borilayotgan ya’ni o’qituvchi ma’ruza o’tayotgan paytda tinglovchilarimiz tushunmagan narsalarni o’z vaqtida domlaning fikrini to’xtatib savolini beradi. Agar pedagog o’z fanini puxta egallagan bo’lsa, savolga javob berib, keyin ma’ruzani davom ettira oladi. Bunday pedagogik vaziyatda ayrim pedagoglarimiz fikrim bo’lindi deb tinglovchilarga tanbeh beradi. Bu vaziyatdan chiqishga qiynalib qoladilar. Ayrim gurug’larda iqtidorli talantli tinglovchilarimiz borki, ularning fikrlari juda keng turli hil mavzudagi savollarni o’rtacha tashlaydilar, bunday vaziyatda o’qituvchi nima qilishi kerak o’qituvchi biladi lekin tinglovchiga kengroq umumiyroq tushuntirma yana savol beraveradi. Bunday vaziyatda o’qituvchi darsni bahs munozara tarzda tashkil qilsa, guruh tinglovchilaridan yangi yangi fikrlarni eshitishi va so’ng umumiy xulosa qilib o’z fikrlarini bildirishi lozimdir. Pedagogik vaziyatlarda ham pedagogik konfliktlarni ko’rishimiz mumkin darsni bahs munozara shaklida qarama-qarshilik tafovut, mojoralarni oldini olishda tinglovchilar bir-biri bildirayotgan fikrlarini ba’zan umuman rad qilib tashlaydila. Pedagogik vaziyatda har tinglovchini ham fikrlarini qaysidir tomonlama to’g’riligini ta’kidlash pedagogni pedagogik vaziyatdagi yutug’idir.

To’qnashuv qarama-qarshiliklar motivi. To’qnashuv qarama-qarshilik ziddiyatlar guruhlarda jamoalarda vujudga keladi. SHaxsning jamiyatdagi o’rni o’zini qanday tutishi egallangan mavqey ham sababsiz o’z-o’zidan ruy bermaydi. Faoliyatni amalga oshishi va shaxs xulq atvorini tushuntirish uchun pedagogik konfliktologiyada motiv tushunchasiga to’xtalamiz. Motiv aniqroq tushuncha bo’lib, u shaxsdagi u yoki bu xulq atvorga nisbatan turgan moyillik hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. To’qnashuv qarama-qarshgilik motiviga misol. Mashhur nemis olimi Kurt Levan motivlar muammosi to’qnashuv qarama qarshiliklar asosidaligi qo’yidagicha e’tirof etadi. Masalan, texnika oliygohida “materiallarning qarshiligi” nomli kurs bor bo’lib, shu kursni o’zlashtirish va undan sinovdan o’tish ko’pchilikka osonlicha ruy bermaydi. Hali kurs boshlanmmasdanoq, yosh tinglovchilarda shu kurs vauning tinglovchilariga nisbatan shunday ustanovka shakllanadiki,albatta, bu kurs qiyin uni olib boruvchi o’qituvchi o’ta talabchan,qattiqqo’l va hakozo degan. Bunday totiv mana necha avlod tinglovchilar boshidan chiqayotgan holat endi aniq bir shaxs ning dars jarayonim boshlangan keiyngi harakatlari aniq bir motivlar bilan izohlanadi va tirishqoq tinglovchi uchun bu fan ham boshqa fanlar qatori tinimsiz izlanishi, o’z vaqtida darslarni tayyorlashni talab qilsa, boshqasi uchun dangasaroq tinglovchi uchun bu darsdan qiyin dars yo’q. Ta’lim-tarbiya jarayonidagi majburiylik O’zbekiston Respublikasida ta’limni qo’yidagi turlari majburiy amalga oshiriladi