Ishqqa oid qirq qoida

2008 yil, 3 iyul, Boston. 

Boston hech qachon hozirgidek jonli va 

chiroyli bo'lmagan, o'ylardi Ella. Nahotki, 

ko'zlarim ko'r bo'lgan-u, shu paytgacha bu 

chiroyni ko'rmagan bo'lsam? 

Aziz Bostonga besh kunga kelgan edi. Va Ella 

har kuni Aziz bilan uchrashish uchun 

Nortgemptondan Bostonga kelardi. «Kichik 

Italiya»da oddiygina nonushta qilishardi, nafis 

san'at muzeyida bo'lishdi, Boston-Kommon va 

Uoterfrant bog'larida sayr qilib yurishdi, 

akvariumda kitlarni kuzatishdi, Garvard-

skverdagi kichkina kafeda qahva ichishdi. Shu 

bilan birga ular tinmay ko'p narsalarni, 

masalan, turli mamlakatlarning taomlarini, 

meditasiya uslublarini, aboregenlar san'atini, 

gotik asarlarni, tabiatdagi qushlarni o'rganishni, 

---

bog'dorchilikni, pomidor yetishtirishni, tushlar 

ta'birini muhokama qilishar, tinimsiz bir-

birlarining gaplarini bo'lishardi. Ella qachon 

bunchalik ko’p gapirganini eslay olmaydi ham. 

Ko'chada bir-birlariga tegmasdan yurishga 

harakat qilishardi, lekin doim noqulay ahvolga 

tushib qolaverishardi. Ella, qo'l ushlashib olsak 

yaxshi bo'larmidi, deb o'ylab qo'yardi. Nihoyat, 

birdan Ellada o'zi hech qachon kutmagan 

jasorat paydo bo'ldi. U restoranlarda va 

ko'chalarda Azizni qo'ltiqlab olar, hatto uni 

o'par edi. U boshqalar uni ko'rishiga nafaqat 

befarq edi, hattoki ko'rishlarini ISTAR edi 

ham. 

Aziz Amsterdamga qaytib ketadigan kuni 

ertalab nomeriga kirishdi. U yerda tez orada 

boshlanadigan hijrondan darak berib, jomadon 

xomush turardi. 

- Men senga bir nimani aytishim kerak, - dedi 

Ella. - Nazarimda, buni aytish uchun juda uzoq 

taraddud ko'rdim. 

Aziz bir qoshini ko'tardi. 

---

- Men ham senga bir nimani aytishim kerak, - 

dedi ovozida bezovta ohang bilan u. 

- Unda sen birinchi aytaqol. 

- Yo'q, sen birinchi aytaver. 

Nim tabassumini saqlagancha Ella fikrlarini 

to'plab olish uchun ko’zlarini yerga oldi. 

- Hali sen Bostonga kelmasingdan oldin bir 

kuni biz Devid bilan uzoq gaplashgan edik. U 

sen haqingda so’ragan edi. Chunki u mendan 

beruxsat pochtamni o'qigan ekan. Undan qattiq 

jahlim chiqdi, lekin haqiqatni Undan 

yashirmadim. Ya'ni sen bilan mening 

oramizdagi bor Haqiqatni. 

Ella o'zining endi aytadigan gapiga Aziz 

qanday qarashini bilmay, qurquvda ko’zlarini 

yerdan oldi. 

- Qisqasi, men erimga boshqa insonni 

sevishimni aytdim. 

Ko'chadan barcha ovozlarni bosib ketadigan o't 

o'chiruvchilar mashinasining chinqirig'i 

eshitilardi. Ella xatar borligini his etdi, lekin 

yarim yo'lda to'xtamadi. 

---

- Aytadigan gapim uncha sog'lom ko'rinmasligi 

mumkin. Men bu haqida juda ko'p 

o'ylaganman. Lekin men sen bilan 

Amsterdamga ketishni istayman. 

Aziz deraza yoniga bordi va ko'chada nimalar 

bo'layotganini bilmoqchi bo'lib qaradi. 

Yaqinroqdagi bir uydan osmonga qalin qora 

tutun buriqsayotgan edi. Aziz jimgina shu uyda 

yashovchilarni duo qildi, keyin shoshilmay 

nimalarnidir gapirdi, uning gaplari Ellada 

xuddi butun shaharga qaratilgandek tasavvur 

uyg'otdi. 

- Men seni jon deb Amsterdamga olib ketgan 

bo'lardim, lekin senga baxtli kelajak va'da qila 

olmayman. 

- Nima demoqchisan? - dedi qo'rqa-pisa Ella. U 

kelib yoniga o'tirdi, qo'llarini o'z qo'llariga oldi, 

parishon holda ularni silab turib dedi: 

- Sen menga birinchi marta xat yozganingda, 

bu hayotimdagi eng yomon davr edi. 

- Hayotimda boshqa ayol bor, 

demoqchimisan?.. 

---

- Yo'q, sevgilim, yo'q, - Aziz istehzoli kuldi, 

lekin tez orada yuzi yana jiddiylashdi. - Aslo 

bunday emas. Men senga o'z hayotimning uch 

davri haqida gapirganim esingdami? 

«So'fiy» so'zining birinchi uch harfi. Lekin sen 

bir marta ham to'rtinchi davr haqida 

so'ramagansan, men senga bu haqida aytishni 

juda istagan bo'lsam ham, negadir sira mavridi 

kelmagan edi. Lekin «i» harfi bilan ham 

uchrashuv bo'lgan edi. Nima bo'lgani haqida 

bilishni istayganmi? 

- Ha, - dedi Ella, eshitishi mumkin bo'lgan 

narsadan qo’rqqani holda. - Ha, istayman. 

Aziz Ellaga iyul oyining kunduzida, otelda, 

Amsterdamga uchadigan reysga bir necha soat 

vaqt qolganda, o'zining 1977 yil qanday qilib 

yangi ism olib, so'fiy bo'lgani, shu bilan birga, 

o'zining aytishicha, yangi taqdir ham qabul 

qilgani haqida gapirib berdi. 

Shundan buyon u kasbiga ko'ra fotograf va 

qalb amriga ko'ra darbadar darvish sifatida 

dunyo kezib yurgan ekan. U oltita qit'ada chin 

---

do'stlar orttiripti, u ularga xuddi o’z oila 

a'zosiday yaqin ekan. Aziz garchi boshqa oila 

qurmagan esa-da, Sharqiy Evropada ikki 

yetimning otasi bo'lipti. Shams Tabriziyni 

hamisha xotirasida saqlash uchun bo'yniga 

quyosh shakli bor marjon taqib yurar, so'fiy 

darvishlar an'analariga ko'ra sayohatlar qilar, 

ma'ruzalar o'qir va targ'ibotlar qilar ekan. 

Ikki yil oldin esa unga kasal ekani ma'lum 

bo'lipti. 

Kasallik qo'ltig'i ostidagi shishni sezishdan 

boshlanipti, afsuski, u buni kech payqapti. 

Qabariq melanoma, ya'ni rakning o'limga olib 

keluvchi shakli ekan. Shifokorlar tekshirib, 

metastaz ichki organlarga ham tarqab ketganini 

aytishipti. 

O'shanda Aziz ellik ikki yoshda bo'lgan. Unga 

ko'pi bilan ellik besh yoshga qadar yashashi 

mumkinligini aytishgan. 

Ellaning lablari bir nima deyishga chog'langan 

kabi qimirladi, lekin tili kalimaga kelmadi, 

og'zi xuddi cho'lda qaqrab qolganday quruq 

---

edi. Yuzlaridan ikki tomchi yosh dumaladi, 

lekin u tezgina artib tashladi. 

Aziz har bir so'zini dona-dona aytib, gapida 

davom etdi. Shundan keyin hayotida yangi va 

muayyan ma'noda mahsuldor davr boshlangan 

ekan. Yerda hali u ko'rishni istagan ko'pgina 

yerlar bor ekan, u birinchi navbatda o’sha 

yerlarga borish yo'llarini izlab topipti. 

Amsterdamda butun dunyoda filiallari bor 

bo'lgan so'fiylik jamoasiga asos solipti. 

Indoneziya, Misr so'fiylari bilan birga 

konsertlarda havaskor sifatida nay chalipti va 

hatto Kordova, Ispaniyadagi yahudiy va 

musulmon mistiklari guruhi bilan birga 

alьbomlar chiqaripti. Keyin Marokkoga 

qaytipti va yo'lining boshida uchratgan birinchi 

so'fiylar takkasini ziyorat qilipti. Ustoz 

Sammid allaqachonlar vafot etgan ekan, Aziz 

uning qabrini ziyorat qilipti, duolar o'qipti va 

meditasiya qilipti. 

- Shundan keyin o'zim hamisha yozishni 

istagan, lekin dangasalik qilibmi yoki jur'at qila 

---

olmaganim uchunmi, hamisha orqaga surib 

kelgan romanni yozish uchun faol hayotdan 

chekindim. - Aziz Ellaga ko'z qisib qo'ydi. 

- Men buni juda ham istagan edim. Asarni 

«Shirin shakkoklik» deb atadim va hech 

qanday ijobiy natija kutmagan va har qanday 

natijaga tayyor holda uni amerika agentligiga 

yubordim. Birmuncha vaqtdan keyin esa 

Bostondagi sirli bir ayoldan g'alati elektron xat 

oldim. 

Ella jilmayishdan o'zini tiya olmadi. Bu 

tavozeli hamdardlik tabassumi edi, u og'riqli va 

mehrli edi. 

Aziz o'sha daqiqalardan buyon avvalgidek 

bo'la olmaganini aytdi. Eng to'g'ri kelmaydigan 

vaqtda, u o'limga tayyorlanayotgan odamdan 

sevuvchi odamga aylandi. Shunga qadar 

muhim va o'zgarmas bo'lib tuyulgan narsalar 

birdan qo'zg'olib, charxpalakday aylanib ketdi. 

Ruh, hayot, o'lim, e'tiqod va ishq - shulardan 

barchasining ma'nolarini u qaytadan anglab 

chiqdi. Uning aslo o'lgisi kelmas edi. 

---

O'z hayotining final bosqichini u «So'fiy» 

so'zidagi «i» harfi bilan atadi. U bu bosqichni 

eng qiyin bosqich ekaniga iqror bo'ldi, chunki 

u o'zini barcha ichki konfliktlarni boshdan 

kechirib bo'lgan deb o'ylagan, o'zini ruhan etuk 

va maqsadiga erishgan inson deb hisoblagandi. 

- So'fiylar o'lishdan oldin o'lishni o'rganadilar. 

Va men qadam-baqadam barcha bosqichlardan 

o'tib kelgandim. Keyin esa, hammasini aniqlab 

bo'ldim, deb o'ylay boshlaganimda, yo'q yerdan 

bir ayol paydo bo'ldi. u menga yozadi, men 

unga javob yozaman. Har bitta elektron xatidan 

keyin, nafasimni ichimga yutib, uning xatini 

kutaman. So'zlar qimmati har qachongidan 

baland bo'lib ketdi. Hamma narsa butkul bo'm-

bo'sh ekranga aylandi, men unda harflar paydo 

bo'lishini intizor kutaman. Keyin birdan bu 

ayolni yaxshiroq bilgim kelayotganini 

anglayman. U bilan ko'proq vaqt birga bo'lgim 

keladi. Menga bu hayot kamlik qilayapti. Men 

endi o'limdan qo'rqayotganimni va mendagi 

qaysidir qism shu vaqtgacha men hurmat qilib 

---

kelgan va men bosh egib kelgan Xudoga qarshi 

isyon ko'tarmoqchi bo'layotganini anglayman. 

- Lekin hali vaqtimiz bor... - dedi Ella qayta 

tilga kirib. 

- Shifokorlar o'n olti oy deyishgan, - garchi 

o'zini beparvo tutishga harakat qilayotgan esa-

da, qat'iy qilib dedi Aziz. - Ular xato qilishlari 

mumkin. To'g'ri aytgan bo'lishlari ham 

mumkin. Bilmayman. Quloq sol, Ella, men 

senga faqat HOZIRni taklif eta olaman. Menda 

bori shu, xolos. Aslida hammada ham shunday, 

hamma ham kecha ham emas, kelajak ham 

emas, faqat hozir bor. Biz shunchaki tasavvur 

etishni yoqtiramiz... 

Ella yerga qaradi va xuddi to'g'ri o'tirishga 

kuchi yetmayotganday bukchayib qoldi. 

Ojizlikka qarshilik ko'rsatmoqchi bo'ldi, lekin 

kuchi etmadi, yig'lab yubordi. 

- Iltimos, yig'lama. Sen men bilan 

Amsterdamga uchib ketishingni dunyodagi 

hamma narsadan ko'proq istayman. Men senga: 

«Yur, dunyo kezaylik. Olis mamlakatlarin 

---

ko'raylik, har xil odamlar bilan tanishaylik va 

birgalikda Rabbimiz yaratmishlaridan 

zavqlanaylik» degim keladi. 

- Bu menga yoqadi, - tabassum qildi Ella va 

xuddi yig'lamasin deb qo'liga qo’g'irchoq 

berilgan bolaga o'xshab ketdi. 

Azizning qovog'i solindi, oyna tomonga 

o'girilib oldi. 

- Men esa qo'rqaman. Men hatto senga 

teginishga ham qo'rqaman, boshqa narsalarni 

esa qo'yaverasan. Men o'z kelajagim yo'q 

bo'laturib, qanday qilib sendan men bilan birga 

bo'lishingni, oilangni tashlashingni so'ray 

olaman? 

Ella yelkalarini qisdi, lekin baribir dedi: 

- Tushkun bo'lishning nima keragi bor? Axir 

sen xastalikka qarshi kurasha olasan-ku! Sen 

men uchun shunday qilishing kerak. Biz uchun. 

- Nima uchun kurashishimiz kerak ekan? - 

e'tiroz qildi Aziz. - Biz hamisha kurash haqida 

gapiramiz - Inflyasiyaga, OITSga, rakka, 

korrupsiyaga, terrorizmga, hatto ortiqcha 

---

kilogrammlarga qarshi kurash haqida... 

- Men so'fiy emasman, - dedi betoqatlik bilan 

qandaydir xirillagan begona ovozda Ella. 

Xayolidan o'zini-o'zi o'ldirib, hayotdan ko'z 

yumgan otasi, undan keyingi judolik azoblari, 

agar vaziyat boshqacha bo'lganda hayot qanday 

bo'lishi mumkinligi haqidagi achchiq va 

nadomatli o'ylar g'izillab o'tdi. 

- Sen so'fiy emasligingni bilaman, - istehzoli 

kuldi Aziz. - Bo'lishing kerak ham emas. 

Rumiy bo'lsang bas. Sendan faqat shuni 

so'rayman. 

- Nimani nazarda tutayapsan? 

- Yaqinda mendan, sen o'zingni Shams deb 

hisoblaysanmi, deb so'ragan eding. Esingdami? 

Sen meni unga o'xshaysan, degan eding. Buni 

eshitishdan qanchalar baxtiyor bo'lsam hamki, 

lekin men Shams emasman. O'ylashimcha, u 

ancha buyuk bo'lgan. Lekin sen Rumiy bo'la 

olasan. Agar ishq seni ishg'ol etishiga va seni 

o'zgartirishiga imkon bersang - avval o'z 

borliging bilan, keyin esa yo'qliging bilan... 

---

- Men shoir emasman, - dedi Ella. 

- Rumiy ham shoir emas edi. Lekin keyin 

bo'ldi. 

- Tushunmayapsan. Xudo haqi, men oddiy uy 

bekasiman, uch farzandning onasi! - xitob qildi 

Ella va qiynalib tin oldi. 

- Asliyatimiz qanday bo'lsa, biz shundaymiz, - 

shivirladi Aziz. - Va biz hammamiz 

o'zgaramiz. Bu bir sayohat. Sen shu sayohatni 

amalga oshira olasan. Agar jasoratli bo'lsang 

va men ham jasoratli bo'lsam, biz nihoyat 

Konyaga bora olardik. Men o'sha yerda o'lishni 

istayman. 

Ella xo'rsindi: 

- Bas qil. 

Aziz Ellaga uzoq qarab qoldi, keyin yerga 

qaradi. Yuzida boshqa ifoda paydo bo'ldi, 

ovozida esa begonalik bor edi, bu ovoz xuddi 

shamol uchirgan yaproq kabi uzoqdan 

kelayotganday edi. 

- Shuningdek, Ella, - shoshmasdan dedi u, - sen 

uyga qaytishing mumkin. Bolalaring oldiga - 

---

uyingga bor. O'zing hal qil, sevgilim. Sen qaysi 

birini tanlasang ham, bu mening tuyg'ularimga 

ta'sir qilmaydi. Men seni hamma vaqt yaxshi 

ko'raveraman.