Ishqalanish jarayonining jadalligini ifodalaydigan param etrlar sirpa

(SChX-4A, SX C h-4 
va boshqalar), kultivatorlar 
(K RX-
3, K X U -4 
va boshqalar) ham da pax ta terish m ashinalari 
(X N P -1 ,8 ,
X V N -1 ,8 B , X V N -1,8A
va bosh qalar) ko ‘pgina detallarining og‘ir 
sharoitlarda (dinamik yuklanish, chang, moy yetarli bo‘lm aganda qurib 
qolib ishqalanish va hokazo) ishlashini aniqladi.
Qishloq xo‘jaligi texnikasining detallari yuklanish va tezliklar (fizik 
o m illar), kislotali yoki ishqorli m u h itla r (kim yoviy m ay d o n la r) 
ta ’sirida ham da fizik va kimyoviy m aydonlar birgalikda ta ’sir ko'rsatishi 
oqibatida shikastlanadi va yemiriladi. K o‘p hollarda birgina detai yoki 
tutashm aning o ‘ziga bir yo‘la b ir n ech ta om illar ta ’sir k o ‘rsatadi, 
am m o ulardan faqat bittasigina asosiy om il bo'lib hisoblanadi.
Paxta yetishtiriladigan m intaqalarda harorat yuqori (50°C va b u n - 
dan ham ziyod) boMganda surkov m oyi tezda podshipniklardan oqib 
chiqadi, ko‘p miqdordagi chang esa ishqalanuvchi sirtlarning yeyili- 
shini tezlashtiradi.
Detallar o ‘lchamlari va shaklining yeyilishi oqibatida o ‘zgarishi ular- 
ning m exanizm da ishlashiga turlicha t a ’sir ko‘rsatadi. Ayrim hollarda, 
masalan, detai m ashina yoki q u ro ln in g ish organi b o ‘lg an d a, bu 
o 'zgarishlar detallarning ish sifatini yom onlashtirishi va yeyilishini 
tezlashtirishi mumkin. Agar detai uzatish m exanizm ining ish b o ‘g ‘ini
8 -S h .U .Y o ‘ldoshev
113

---

b o ‘lsa, u holda tirqishlarning kattalashuvi m a z k u rb o ‘g‘inning mexa- 
nizm da joylashish aniqligiga ta ’sir qiladi, bu esa ish sifatining yom on- 
lashuviga, tutash d e ta lla rn in g , b a ’zan esa b u tu n m exanizm ning 
ja d a l va hatto falokatli d arajad a yeyilishiga olib keladi. Bu holda 
u zatish b o ‘g‘inlarida ishqalanishga energiya isrofi ko'payadi, ish 
ash yolarining sarfi o rta d i, m ashinaning iqtisodiy va agrotexnika 
ko 'rsatkichlari pasayadi.
Y uqorida bayon etilgan m asalalar qishloq xo‘jaligi uchun va ay- 
niqsa, paxtachilikka m o'ljallan gan mashinalar uchun o ‘ta m uhim
aham iyat kasb etadi, ch u n k i melioratsiya va paxtachilikda ishlatila- 
digan m ashinalarning d e ta lla d , odatda abrazivdan yeyiladi, yuqori 
harorat sharoitida ishlaydi va chidamliligi pasayadi.
Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi mashinasozligida sirpanish pod- 
shipniklarining aksariyati kulrang cho'yandan tayyorlanadi. Cho'yan 
podshipniklar ishqalanuvchi sirtlarga ishlov berishni, aniq o ‘m atishni, 
uzoq vaqt siyqalantirishni, yaxshilab va uzluksiz moylab turishni talab 
qiladi. Podshipniklar ashyosining mikrotuzilishi muayyan talablarni 
qanoatlantirm og‘i lozim. Q ishloq xo'jaligi mashinasozligida bu talab- 
lar ham m a vaqt ham qanoatlantirilavermaydi. Buning ustiga ishqalahuv- 
chi uzellarga tez-tez chang tushishini ham inobatga oladigan bo‘lsak, 
nisbatan yengil ish sharoitlarida ham podshipniklar va vallar bo‘yinlari 
nim a uchun jadal yeyilishini tushunish qiyin emas.
Ishqalanuvchi uzellarni tez-tez moylab turish zarurligi qishloq 
x o ‘jaligi m ashinalaridan foydalanishni m urakkablashtiradi, chunki 
ish jarayonida buni h a m m a vaqt ham amalga oshirishning imkoni 
boMmaydi, ba’zi uzellar m oylash uchun noqulay joylashgan bo'ladi.
Sirtlaming abraziv m uhitda ishqalanishi masalasi eng dolzarb, ammo 
kam o'rganilgan masalalar jumlasiga kiradi. Ishqalanuvchi sirtlar o ‘zaro 
ta ’sirlashganda ularda q attiq zarralar sirpanib va botib kirib, sirtlardan 
m etallar mikrohajmini qirqib olishi abrazivdan yeyilishga sabab bo‘ladi. 
Sirtlar o ‘zaro ta ’sirlashuvining bu turidagi ishqalanish kuchlari botib 
kirgan zarralar sirpanishiga, ezilishiga va mikroqirindilami qirqib tushi- 
rishiga boMadigan qarshilik bilan yeyilish sxemasi ko‘rsatilgan.
Abrazivdan yeyilishda ishqalanish koefTitsiyenti abraziv zarralar- 
ning oMchamlari va shakliga ham da abrazivlar va ishqalanuvchi sirtlar 
metalli mexanik xossalarining nisbatiga bogMiq bo‘lib, juda keng doiralarda 
o ‘zgarishi mumkin. Yeyilish jadalligi abrazivlar hamda metall sirtlaming

---

o'lcham lari, shakli va xossalariga bog‘liq. Agar bunda abraziv zarralar- 
ning sirpanish va tutash sirtlarni deform atsiyalash jarayoni ustun bo‘lsa, 
u holda m etallning havo kislorodi bilan o ‘zaro ta ’sirlashuvidan kelib 
chiqadigan hodisa (oksidlanish) h am da m uhitning namligi va kimyoviy 
tarkibi katta ahamiyat kasb etadi. M ashina detallarining abrazivdan 
yeyilish jadalligi 0 , 5 5 mk/soat doirasidagi kattaliklar bilan ifodalanadi.
Abrazivdan yeyilish paxtachilik m ashinalari detallan yeyilishining 
eng keng tarqalgan tundir. Abrazivdan yeyilishda detallaming ishqalanuv- 
chi sirtlari o ‘lchamlarining asta-sekin o'zgarishi uning sirtiga urinadi- 
gan qattiq zarralam ing qirqishi yoki tim ash i ta ’sirida yuz beradi.
Abrazivdan yeyilishda sirtqi qatlam lam ing qayishqoq deform atsiya- 
lanish chuqurligi va qirqilib chiqadigan zarralar o ‘lcham lari abraziv 
ashyoning turiga, qattiq zarralarning o ‘lcham lariga, ishqalanish ta r- 
tibiga (tezlik, m e’yoridagi bosim ga) h a m d a ishqalanuvchi sirtla r 
m etalining m exanik xossalariga bog‘liq.
Professor M. M. Xrushchov va M. A. Babichevlaming o ‘tkazgan 
tadqiqotlari natijalari obrazivdan yeyilishning m ohiyatini o ‘rganish 
nuqtayi nazaridan katta ahamiyat kasb etib, yeyilishning ana shu turi 
metallami qirqish jarayoni bilan to ‘g‘rid anto‘g‘ri bog'liqligini ko‘rsatadi.
A brazivdan yeyilish ishq alan uv chi sirtlarig a abraziv z a rra la r 
tashqaridan tushadigan yoki ish q alan u v ch i m ateriallardan b irid a
(cho‘yanda) ishqalanish natijasida abraziv zarralar ajralishi n atija- 
sida ham yuz beradi.
Ishqalanishdagi abraziv zarralarni faqat shartli ravishda erkin deb
hisoblash m um kin, chunki ishqalanuvchi tutashm a ishlayotganida erkin 
abraziv zarralar ishqalanuvchi sirtlardan birining m etallida qadalib 
qoladi va ana shunday sharoitdagina yeyiltirishda faol qatnashadi.
Abrazivdan yeyilishda qayishqoq deform atsiya katta b o ‘lishining 
sababi turtib chiqqan qismlari unch a b aland bo'lm agan va to ‘m to q
uchli abraziv zarrachalar ishqalanuvchi sirtlarni qirqm aydi, balki 
ular bo'ylab katta kuch bilan sirpanib m etallning sirtqi qatlam larini 
qayishqoq deformatsiyalaydi. Sirtdan k o ‘pro q chiqib turgan o 'tk irro q
abraziv zarralar ham har bir qirindi y o ‘nish davri oldidan ishqalanuv­
chi sirt bo‘ylab sirpanib o'tadi. Ishqalanishda tangensial va m e’yoridagi 
kuchlar birgalikda ta ’sir qilishi natijasida yuzaga kelgan zo‘riqish yeyi- 
layotgan m etallning m ustahkam ligidan o rtib ketgan paytda abraziv 
zarra qadaladi va qirindi yo'nadi. Q adalish oqibatida ishqalanuvchi 
sirtlarning mikrorelefi o ‘zgaradi.

---

Abrazivdan yeyilishda abraziv erkin zarralarining ham m a qirralari 
detallarga tegadi. B u n d an tashqari, ular sirpanganda ham detallar 
sirtini deform atsiyalashi va yemirishi mumkin.
Ravshanki, abraziv zarralar soni ko‘p bo ‘lganda ularning yirik- 
larigina yeyilayotgan sirtlar bilan o ‘zaro ta’sirlashadi. Yeyilish jadalligi 
abraziv zarraning sirt b o ‘ylab dumalashi yoki sirpanishiga bog‘liq bo‘ladi.
M anbalardan m a ’lum ki, abrazivning anchagina qismi harakat- 
ning boshlang'ich paytida sirt bilan o‘zaro ta ’sirlashuvdan chiqadi va 
harakat jarayonida m etallni kalta masofada tirnaydi. Tirnalishlarning 
ko'rinishi zarralar sirpanish d an tashqari, burilishi va dum alashini 
ham ko'rsatadi.
M etallning abraziv zarralar ta ’sirida sayqallanishi sodir bo'ladigan 
sharoit qadalgan zarra sirpanganida unga ta ’sir qiluvchi kuchlar m o- 
m entlarining teng em asligi bilan ifodalanadi.
Abrazivdan yeyilgan m etall namunalari sirtini sinchiklab o'rganish 
ayrim tirnalishlarning chuqurligi har xil ekanligini ko'rsatadi, chun- 
ki harakat jarayonida y o 'n ilib chiqayotgan m etall zarralari abraziv 
zarra sirtidagi m ikroo'yiqlarni to ‘ldiradi. Shuningdek, abraziv zarralar 
sirtidagi o ‘tkir qirralari va chiqiqlari sinadi, uvalanadi, natijada ular 
silliqroq bo‘lib qoladi, qadalgan zarraning harakatlanishiga qarshilik 
ortadi, oqibatda zarrach a yuzaga chiqadi yoki buriladi.
Paxtachilik seyalkalari va kultivatorlarining ishqalanuvchi juftliklari dala 
sharoitida asosan m untazam ravishda moysiz va abrazivli muhitda ishlaydi.
Paxta yetishtiriladigan tum anlarning tuproqlari asosan ikki gu- 
ruhga: sizot suvlar c h u q u r va yuza joylashgan tuproqlarga bo‘linadi. 
Birinchi guruhga b o ‘z tu p ro qlar kiradi. U lar sug‘oriladigan yerlar 
umumiy maydonining taxm inan yarmini tashkil etadi. Ularning tarkibida 
chang hosil qiladigan zarralar, kam gilli va kolloidli zarralar ko‘p 
b o ‘ladi. Shu sababli ularning tuzilishi b o ‘sh b o ‘lib, suv ham da a t­
mosfera ta’sirida osongina yemiriladi. Ikkinchi guruhga o ‘tloq tuproqlar 
kiradi. U lar sug‘oriladigan yerlarning taxm inan 40 foizini tashkil 
qiladi. 0 ‘tlog tu pro qlar tarkibida k o ‘p m iqdorda chirindi b o ‘lib, kam 
kesakli, zax va sho‘rlangan b o ‘ladi. Paxta yetishtiriladigan tum anlar- 
da, bulardan tashqari, qum li tuproqlar ham uchraydi.
M anbalardan [37] m a ’lum ki, changda m ayda zarralar qancha 
k o ‘p b o ‘lsa, ular d etallarn in g ishqalanuvchi sirtlariga shuncha ko‘p 
kiradi va ular q a n ch a q a ttiq b o ‘lsa, detallarning yeyilishiga shuncha 
kuChli ta’sir qiladi. Kvars zarralari, shuningdek, changda kam m iqdor­
da b o ‘ladigan alyum iniy va tem ir oksidlar zarralari eng qattiq hisob- 
lanadi.

---

Shu sababli chigit ekish va uni kultivatsiya qilish chog'ida havoda- 
gi chang m iqdorini aniqlash, shuningdek, changning dispers tark i- 
bini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. 
1, 12-rasm da mashina detallari- 
ning m exanik yeyilishi b o ‘yicha n a m u n a lar ko'rsatilgan.