Ишнинг умумий тавсифи

olib, pul berib kunini o’tkazib yurardi.  (Jimjitlik,37 b)  Nurmat tog’a – 

o’xshatish subyekti; bulbulning  qafasi  –  o’xshatish etaloni; pul olib, pul 

bermoq semasi – o’xshatish  asosi; -dek – o’xshatishning  shakliy  ko’rsatkichi 

hisoblanadi. 

3. Mirvali pastga  tushib, qo’lini peshonasiga soyabon  qilib, xuddi arra  

bilan qirqilgandek  tik  qoyaga  qaradi. O’ttiz  metrli  teleminora qoyaning  qoq  

belida fil xartumidek  ildizga ilinib qolgan edi. (“Jimjitlik”, 19b) Bunda: Mirvali 

-   o’xshatish subyekti;  arra  bilan  qirqilganlik -  o’xshatish etaloni; qoya - 

o’xshatish  asosi; xuddi va - dek  -  o’xshatishning  shakliy  ko’rsatkichlaridir. 

Ushbu matnda biz ketma –ket  kelgan o’xshatishlarni  uchratdik. Bu 

yozuvchining   mahoratli ekanligidan  dalolat  beradi. Ushbu  o’rinda  kelgan  

ketma-ket o’xshatishlar badiiy  nutqning  ta’sirchanligini  oshirishga  xizmat  

qilgan. Bunda: teleminora -  o’xshatish subyekti;  fil  xartumi -  o’xshatish 

etaloni; ildizga ilinib qolmoqlik  semasi -  o’xshatish  asosi; -  dek  – 

o’xshatishning  shakliy  ko’rsatkichi hisoblanadi. 

                                                 

1

 Mahmudov N. O’xshatishlar – obrazli  tafakkur  mahsuli.// O’TA, 2011, 3-son, 20b 

2

 Mahmudov N. O’xshatishlar – obrazli  tafakkur  mahsuli.// O’TA, 2011, 3-son, 20b 

3

 Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili  asoslari. T. : “Fan”, 2006, 63b 

---

 

71 

 

O’xshatish  etaloni   o’xshatish konstruksiyaning poetik qimmatini,  

estetik salmog’ini  belgilaydi. O’xshatish  etaloni  qanchalik  original  bo’lsa, 

o’xshatishli  qurilma  ham  shu darajada  oxorli  bo’ladi.

1

  

Avvalo, ta’kidlash lozimki, o’xshatishlar o’ziga xos obrazli tafakkur 

tarzining  mahsuli sifatida  yuzaga  keladi. Shuning uchun ham ular  nutqda 

hamisha  badiiy-estetik qimmatga molik bo’ladi, nutqning emotsional-

ekspressivligi, ifodaliligi, ta’sirchanligini  ta’minlashga  xizmat qiladi. 

O’xshatishning  ikki  turi, ya’ni:1) individual-muallif  o’xshatishlari yoki erkin 

o’xshatishlar; 2) umumxalq yoki turg’un (doimiy) o’xshatishlar farqlanadi.

2

  

M.Yo’ldoshev  tasnifiga  ko’ra, o’xshatishli  qurilmalar  an’anaviy va xususiy – 

muallif  o’xshatishlari  kabi guruhlarga ajratilgan. An’anaviy  o’xshatishlar  

og’zaki nutqda  ko’p ishlatiladigan, shu  sababdan ta’sirchanligini yo’qotgan 

o’xshatishlardir.

3

  Masalan:  Hojimurod toyib yiqildi. Osmon yo’lini to’sgan 

tog’lar  tepasidagi  oyning  doka orqasiga chiroq yoqqandek  ojiz  shu’lasi 

taralib kelardi. (Jimjitlik, 50 b). Past – balandlar, bag’rini  yerga berib yotgan 

filga o’xshash  bahaybat  toshlar shaklini yo’qotgan. Ilondek  to’lg’ongan soy  

ham  endi  yo’qqa o’xshaydi. (Jimjitlik, 53 b) Beshik, belanchak, qiz sumak, 

o’g’il sumak, ip o’raydigan  urchuq, zarang  cho’mich, o’roq bozori  qozondek