Ишнинг умумий тавсифи

1.3. Said Ahmad asarlarida barqaror birikmalarning qo’llanilishi
Xalq donishmandligining mahsuli bo’lgan maqol, matal, idioma, ibora, hikmatli so’z kabi paremalar badiiy asar g’oya va maqsadini, personajlar ichki dunyosini ochishda, asar tilining shirali va ta’sirchan bo’lishida, emotsionalligi va musiqiyligini oshirishda muhim uslubiy vositahisoblanadi. Turli xalqlar tillarida bo’lgani kabi o’zbek tilida ham ana shunday obrazli ifodalarning roli katta.
Badiiy asarda uslubiy vosita sifatida personajlar xarakterini ochish, ularning turli holatlardagi ruhiyatini tasvirlashda matallarning ko’chma ma’nolari muhim estetik vazifa bajara olishi mumkin. Said Ahmad aynan ana shu usuldan ko’p o’rinlarda ustalik bilan foydalanadi.
Maqol va matal janrlarini bir-biridan ajratib turuvchi farqlardan yana biri shuki, har bir maqolda aniq bir hukm yotadi, bu hukm yo ijobiy, yo salbiy bo’lishi mumkin.
M: Og’zing to’la qon bo’lsayam, dushmaning oldida tupurma
Yomondan qoch-da qutul, yo ton-da qutul.
Mehmonni rizqi o’zidan oldin keladi.
Ikki fikr va muhokamaning bir-biriga muqoyasa yo’li bilan qo’yilishi – antiteza hodisasini maqollarda ko’p uchratamiz.
Xalq qo’llasa – bor bo’ladur,
Xalq qarg’asa – xor bo’ladur.
Tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda ham maqol-matal tipidagi paremalarda mushtarak va farqli tomonlar kuzatiladi.
Kambag’alni tuyaning ustida it qopadi - matalini olib ko’raylik.
Tuya baland bo’yli, katta hayvon, it esa tuyaga nisbatan ancha past, oyoqlari tagida qolib ketadigan kichik hayvon. Mantiqan u tuyaning tepasida o’tirgan odamni qopa olmaydi. Lekin shunday sharoit yuzaga kelganki, vaziyat kambag’alga qarshi, uning himoya imkoniyati ortiq darajada cheklanganki, amalga oshishi mumkin bo’lmagan vaziyatdagi holat ham yuzaga kelishi mumkin, ya’ni tuyaning ustida turgan odamni ham it qopishi mumkin.
Grammatik jihatdan tugallanganlik muammosi maqol va matallarni bir-biridan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri hisoblanadi. Bu masalada ham turlicha qarashlar mavjud bo’lsa-da, asosan, maqollar tugallangan fikrni ifodalab, grammatik shakllangan gap tarzida; matallar esa fikr va muhokamaning tugal natijasini emas, balki uning elementlarini ifodalab, grammatik jihatdan to’la shakllanmagan birlik tarzida namoyon bo’ladi, degan fikr ancha barqarordir. Bizningcha, ham ana shu fikr haqiqatga yaqin. Chunki maqol va matallarning grammatik jihatdan tugallangan-tugallanmaganligi undagi ifodaning ham, ya’ni tushunchaning tugallangan-tugallanmaganligini yuzaga chiqaradi.
Shu jihatdan olib qaralganda:
A) matallar grammatik tugallanmagan turg’un birikmalardir;
M: Och qornim, tinch qulog’im
B) maqollar grammatik jihatdan tugallangan mustaqil gaplardan tashkil topadi;
M: yetti o’lchab, bir kes
Masal ham maqol va matal kabi majoziy obrazlar orqali fikrni ixcham, lo’nda va ta’sirchan qilib ifodalashga xizmat qiladi.
Umuman olganda, Said Ahmad maqol, matal, masal va idiomalardan unumli foydalanib, asarning emotsional-ekspressivligini kuchaytira oladigan poetik vositalardan biriga aylantirgan.
“Ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud bo’lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi”¹ va iboralar, maqol-matallar, hikmatli so’zlar barqaror birikmalar hisoblanadi.