Ишнинг умумий тавсифи мавзунинг долзарблиги

Барча коммунистлар, комсомоллар, касаба союз аъзолари кўтарилсалар, биз ифлосларнинг ҳаммасини тугатамиз¹⁸.
Бу гапда кўтарилмоқ лексемаси бирор иш-ҳаракатни бажаришга киришмоқ, шунга шайланмоқ маъносида ишлатилган.
2. Луғатларнинг ҳажми, дизайни, кўриниши ва ҳоказолар рус тилида яратилган шундай луғатлардан пастроқ даражада бўлиши талаб этиларди. Мисол учун, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» (60000 сўз) билан «Толковўй словарь русского язўка» (120000 сўз) ни солиштириш кифоя.
3. Луғатларни яратишда эътибордаги шахсларнинг гапи биринчи навбатда ҳисобга олинарди. Шу боис, ўзбек халқининг миллий қадриятлари билан боғлиқ лексемаларни изоҳлашда сунъий изоҳларга, чалкашликларга йўл қўйилди. Масалан, В.В.Решетов таҳрири остида нашр этилган «Русско-узбекский словарь»да «полевод»лексемаси«дала мудири» тарзида таржима қилинган¹⁹.
4. Рус тилида «Школнўй математический словарь», «Этимологический словарь юного филолога», «Школнўй словообразовательнўй словарь», каби юзлаб ўқув луғатлари яратилгани ҳолда ўзбек тилида узоқ вақтлар мобайнида имло луғатлари ва таржима луғатларини қайта нашр қилишдан нарига ўтилмади. Бу ҳол, табиийки, ўқитиш ишларида кўплаб муаммоларни келтириб чиқарди.
Буларнинг барчасига мустақиллик чек қўйди. Жуда қисқа давр ичида қуйидаги оламшумул ишлар амалга оширилди.
1. Луғатшунослик назарияси ва амалиётига бағишланган илмий методик характердаги ишлар бажарилди, номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди²⁰. Бунинг пировард натижасида тўрт жилддан иборат «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»ни яратиш ишлари якунига етай деб қолди.
2. Бутунлай янгича талқиндаги мустақилик мафкураси билан суғорилган «Қисқача русча-ўзбекча-инглизча иш юритиш луғати» (1995), «Иш юритиш бўйича электрон луғат» (2006), 12 жилдли «Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси» (2000-2006), Ш.Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг этимологик луғати» (2002), А.Ҳожиевнинг «Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати» (2002), «Мустақиллик илмий-оммабоп луғати» (1994), «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар (қисқа изоҳли тажрибавий луғат)» (2002) сингари луғатлар яратилди. Улардан халқимизнинг бой маънавий хазинаси ўз ўрнини топди.
3. Нашр этилган луғатларда халқимизнинг миллий қадриятлари, урф-одатларини ифодаловчи лексемалар ўзининг ҳақиқий баҳосини олди.
4. ЎзРВМ ҳузурида Атамашунослик қўмитаси ташкил этилди. Унинг «Бюллетен»лари нашр этилмоқда. Физика, математика, биология, тиббиёт, иқтисодиёт соҳаларида ўнлаб янги луғатлар яратилди. Лексикографияга компьютер лингвистикаси кириб келди²¹.
Шуларга асосланган ҳолда мустақиллик даври луғатшунослигини алоҳида бир босқич сифатида ажратиш мумкин.
Республикамизда она тили таълимининг мақсади ва шунга кўра, унинг шаклу шамойили ҳам тубдан ислоҳ қилингач, таълим олдига янги мақсадлар қўйила бошлади. Булардан бири ва энг асосийси мактаб ўқувчиларини таълимнинг зарурий воситалари билан таъминлаш масаласидир. Янги турдаги луғатлар эса, аниқки, тил таълимининг зарурий воситаси, она тили таълими самарадорлигининг муҳим омили ҳисобланади.
2007 йилда «Янги аср авлоди» нашриёти томонидан мактаб ўқувчилари учун «Ўзбек тили ибораларининг ўқув изоҳли луғати», «Ўзбек тилининг ўзлашма сўзлар ўқув изоҳли луғати», «Ўзбек тилининг эскирган сўзлар ўқув изоҳли луғати», «Ўзбек тилининг сўз таркиби ўқув луғати», «Ўзбек тилининг маънодош сўзлар ўқув луғати», «Ўзбек тилининг шаклдош сўзлар ўқув луғати», «Ўзбек тилининг зид маъноли сўзлар ўқув луғати», «Ўзбек тилининг сўзлар даражаланиши ўқув луғати», «Ўзбек тилининг сўз ясалиши ўқув луғати» каби бир қатор кичик ҳажмдаги ўқув луғатлари чоп этилди. Мазкур луғатлар илк тажриба сифатида бор-йўғи беш юз донадан босмадан чиқарилди. Аммо ўзбек ўқув луғатчилигини ривожлантириш ва такомиллаштириш йўлида қилиниши керак бўлган ишлар ҳали бисёр. Масалан, Европада бир ярим асрдан ортиқроқ вақтдан бери мавжуд бўлган ва таълим жараёнида беминнат ёрдамчи вазифасини ўтаб келаётган идеографик луғатларнинг тезаурус, аналогик, тематик, ассоциатив каби турлари ўқув луғатчилигига ҳам аллақачон татбиқ этилган бўлса-да, ўзбек ўқув луғатчилиги бу борада оқсаб келмоқда. Ҳолбуки, ижодий иш, турли хил матнлар ёзиш жараёнида ўзида тилимиз хазинасини мужассам этган идеографик луғат ўқувчига илк маслаҳатчи сифатида асқотган бўлур эди. Идеографик луғат ўқувчиларни тайёр нарсадан кўр-кўрона фойдаланишга эмас, балки мушоҳада юритишга, мустақил изланишга, хулосалар чиқаришга ундовчи восита бўлиши аниқ.
Демак, ўзбек луғатчилиги амалиётига дунё тилшунослигининг энг янги ютуқларини, хусусан, компьютер лингвистикасини зудлик билан татбиқ этиш, айниқса ўқув луғатлари амалиётида бундан самарали фойдаланиш сира кечиктириб бўлмайдиган вазифаларимиздан биридир.