Қишлоқ хўжалик фитопатологияси фанининг мақсади ва вазифалари

Альтернариоз (макроспориоз)
Касалликнинг географик тарқалиши. Альтернариоз дунёнинг деярли барча ғўза эқиладиган мамлакатларида, жумладан Ҳиндистон, Хитой, Афғонистон, АҚШ, Бразилия, Миср, Родезия, Нигерияда ҳамда Озарбайжон, Арманистон, Тожикистон ва Туркманистонда тарқалган. Ўзбекистонда касаллик ингичка толали ғўзада Сурхондарё вилоятида, ўрта толали ғўзада деярли барча вилоятларда учрайди (Каримов, 1976; Пидопличко, 1977; Расулев, 1981; Desal, 1981; Watking, 1981).
Касалликнинг ғўза ҳосилига таъсири. Альтернариознинг кучли ривожланиши ва ҳосилга сезиларли зарари фақат айрим об-ҳаво қулай келган йиллари ва фақат баъзи минтақаларда кузатилади (Каримов, 1976). Қўзғатувчи замбуруғлар споралари ҳаво орқали осон тарқалиши касалликнинг эпифитотия сифатида ривожланиши учун имконият яратади. Об-ҳаво қулай келганида альтернариоз мойил навларни ниҳол фазасидаёқ 90-100 фоизга зарарлаши ва оқибатда кўсаклар сонини 30-50 фоизга камайтириши мумкин. Бу ҳол ингичка ва ўрта толали ғўза навларида (5904-И, 108-Ф) Тожикистонда Вахш ва Ҳисор вилоятларида ва Сурхондарё вилоятида (С-6002 навида) кузатилган. Баъзи йиллари мавсумнинг 2-ярмида (кузда) касалликнинг 2-тўлқини туфайли 100 фоиз ўсимликлар ва барглари, 14-27 фоизгача ҳосил нобуд бўлган. Зарарланган толанинг технологик сифати - метрик номери 730 га, пишиқлиги 0,3 граммга, узунлиги 3,2 мм га, узилиш узунлиги 0,8 км га пасайган. Сурхондарё вилоятида альтернариоз ингичка толали ғўзада асосий касалликлардан бирига айланган, кучли зарарланиши туфайли, фузариоз сўлишига чидамли С-6002 нави экишдан олиб ташланган. Касалликнинг ҳосилга салбий таъсири экиннинг ўсишда ва ривожланишда орқада қолиши, гуллашнинг кечикиши, фотосинтез кескин камайиши, баргларнинг тўкилиши, кўсакнинг тўла пишмасдан очилиши каби факторлар билан боғлиқ эканлиги аниқланган (Козлова, 1959, 1968; Игамбердиев, Джамалов, 1971; Расулев, Джамалов, 1971; Джамалов, 1973; Каримов, 1976).
Касаллик кучли ривожланган йиллари Исроилда кенг майдонларда эқиладиган Pima S-5 навида 25 фоиз ҳосил нобуд бўлган (Bashi ва б.қ., 1983). АҚШнинг кўп минтақаларида ўрта толали упланд ва ингичка толали, мойил Pima навларида альтернариоз оз тарқалган ва ҳосилга зарари ҳам кам. Фақат Нью-Мексика ва Аризона штатларининг айрим қисмларида 4 фоизгача ҳосил нобуд бўлади. Касаллик Африканинг ғўза эқиладиган тропикларида ҳар йил учрайди, аммо ҳосил пасайиши баъзи мавсумлардагина кузатилади (Watking, 1981; Davis ва б.қ, 1996; Hake ва б.қ., 1996).
Касаллик аломатлари. Альтернариоз қўзғатувчи замбуруғлар ғўзанинг ингичка толали навларни кучлироқ, ўрта толали навларни камроқ ёки жуда кам даражада зарарлайди. Касаллик аломатлари ҳар икки ғўза турида ҳам деярли бир хил. Уруғбарг, чин барг, барг банди, гуллар, гулёнбарг, шона кўсак ва тола зарарланиши мумкин. Одатда пастки яруслардаги қарироқ, уруғбарг ва кўсак камроқ ҳолларда шикастланади. Илдиз чириш билан касалланган ниҳоллар ҳарорат паст келганида, кўпроқ зарарланади. Баргдаги доғлар томирчалар орасида жойлашган, олдин кичик, диаметри 1-2 мм, думалоқ, тўқ-кизил, қизғиш-бинафша ёки кулранг-қўнғир, секин ўсувчи; барг устидагилари тўқроқ, бироз бўртиб чиққан, остида эса очроқ ва бироз ботиқ. Вақт ўтиши билан, доғлар диаметри 1,2 см гача етади, ўртаси қурийди, оч-қўнғир тус олади, кўпинча чатнаб, майдаланиб, тушиб кетади, барг тешик бўлиб қолади; доғ атрофида қизғиш-бинафша ҳошия сақланиб колади, каттароқ доғлар атрофида концентрик доиралар пайдо бўлади. Доғлар қўшилиб, нотўғри шакл олиши мумкин. Ғўзанинг бошқа органларида ҳосил бўладиган доғлар ҳам баргдагиларга ўхшайди. Ўсув даврининг иккинчи ярмида, касаллик кучли ривожланган ҳолларда, пастки ярус барглари тушиб кетади, шона ва майда кўсаклар ҳам тўкилиши мумкин. Кўсак чаноқларидаги зарарланган пахта бўлакчалари яхши момиқланмайди, тола сарғиш-кўкимтир, кулранг-бинафша (Alternaria macrospora) ёки тўқ яшил (Alternaria alternaria) тус олади (Козлова, 1959,1968; Расулев, Джамалов, 1971; Каримов, 1976; Пидопличко, 1977; Расулсв, 1981; Watking, 1981; Davis ва б.қ, 1996; Hake ва б.қ, 1996). Баъзилар альтернариоз қўзғатувчи замбуруғ турлари Марказий Осиёда ғўза ниҳолларида илдиз чиришни қўзғатиши мумкинлиги, ингичка ва ўрта толали ғўзанинг анча навларида шикастланган ниҳоллар сони 11-57 фоизгача етгани ҳақида хабар қилинган. Зарарланган ниҳоллардан қўзғатувчининг 15 штамми ажратилган ва улар Alternaria gossipii ва Alternaria gossipina турларига мансублиги исботланган. Тажрибаларда бу штаммлар ғўза ниҳолларини илдиз чириши билан 37,5-77,0 фоизга зарарланган (Степанова, 1972), Ҳиндистонда Alternaria macrospora баъзи йиллари ўтсимон ғўзада кучли ниҳол ва поя чириши касаллигини қўзғатган (Desal, 1981).