Қишлоқ хўжалик фитопатологияси фанининг мақсади ва вазифалари

Кўмирсимон склероциал илдиз чириши. Касаллик белгилари: ғўза поясининг пастки ва ўқ илдизининг устки қисмлари чирийди, ўсимлик тез сўлади ва нобуд бўлади. Зарарланган органлар кўмир каби қора тус олади. Уларнинг тўқимасида кўплаб думалоқ, қора склероцийлар топилади. Касалликни Mycelia strerilia гуруҳига оид Sclerotium bataticola замбуруғи қўзғатади. Унинг морфологик ирқлари склероцийлари ўлчами ва айрим экин турларида пикнида ҳосил қилиш қобилияти мавжудлиги билан аниқланади. Замбуруғнинг пикнида стадияси Macrophomina phastolina деб аталади. Склероцийлар диаметри ўсимлик юмшоқ тўқималари ичида 50-150 мкм, ёғочсимон тўқималарида 0,8-1,0 мм, лаборатория культураларида 50-200 мкм ни ташкил қилади. Баъзи ирқлар ҳосил қиладиган пикнидаларнинг ўлчами, кўриниши ва рангги склероцийларникига айнан ўхшаш; улар тўла тўқима ичида ривожланади ва пишиб етилганда эпидермисни ёриб чиқади. Пикнида оғизчасидан 1 ҳужайрали, тухум шаклли, рангсиз конидиялар чиқади ва бошқа ўсимликларга ўтиб зарарлайди (Watking, 1981).
Грецияда ғўзанинг маҳаллий Дадиотико нави паразит билан кучли зарарланган ва 5-40 фоиз экин нобуд бўлган. Қўшни даладаги Америка навлари зарарланмаган. Бунинг сабаби сифатида Дадиотико нави илдизларининг пўсти жуда юпқалиги, тез-тез чатнаши ва замбуруғ илдизга осон кириши кўрсатилади (Watking, 1981). Касаллик чириндиси кам тупроқларда, юқори ҳарорат ва сув танқислиги кузатилганда кучли ривожланади (Ghaffar ва б.қ., 1969; Watking, 1981).
Замбуруғ ғўзадан бошқа сигирнўхат, жут, ерёнғоқ, батат, канакунжут, маккажўхори, бақлажон, кунжут, жўхори, соя, тамаки, помидор, картошка, ловия ва шолини зарарлайди. Ҳинд-Покистон субконтинентида касаллик жиддий муаммо ҳисобланади, Ҳиндистонда ғўза ҳосилини 5 фоиздан 50 фоизгача пасайтиргани маълум. АҚШда касаллик ғўза ҳосилига зарар етказмайди (Швер, 1964; Ghaffar ва б.қ., 1969; Watking, 1981; Пересыпкин, 1983; Пересыпкин ва б.қ., 1990). Замбуруғ ғўзадан Ўзбекистонда ҳам ажратилгани хабар қилинган (Справочник., 1956; Шапова, Григорьянц, 1971), аммо у экинда кўмирсимон илдиз чириш қўзғатгани ҳақида илмий адабиётда маълумот йўқ.
Ун-шудринг. Касалликнинг 2 та қўзғатувчиси (Leveillula taurica ва Salmonia malcrae) мавжуд. Қуйида келтирилган маълумотлар
Марказий Осиёда учрайдиган Leveillula taurica қўзғатадиган
касалликка тааллуқлидир.
Замбуруғнинг мицелий, конидия ва аскомицет (клейстотеций)
босқичлари мавжуд. Мицелий одатда барг ичида жойлашган
(эндофит), ташқарига баргнинг остки қисмидаги тешикчалари
орқали фақат конидиофора ва конидиялари чиқади, улар кукун ёки
унга ўхшаш оқ доғ (қатлам) ҳосил қилади. Доғлар баъзи навларда
қиррали, бошқаларида нотўғри шаклда ёки думалоқ сариқ доғлар
пайдо бўлади, бутун барг сарғаяди ва ерга тўкилади.
Одатда баргда конидиялар жуда кўп миқдорда ҳосил бўлади, аммо клейстотецийлар жуда кам қайд этилади ёки умуман учрамайди. Замбуруғ ерга тўкилган, зарарланган баргларда ҳосил бўладиган клейстотецийлар ёрдамида қишлайди. Баҳорда клейстотеций ичида аск (халтача)лар, аск ичида эса аскоспоралар пишиб етилади. Аскоспоралар-бирламчи инфекция манбалари – ғўза баргларини зарарлайди. Ўсув даврида касаллик далада баргда ҳосил бўлган конидиялар ёрдамида тарқалади.
Замбуруғ 700 тагача ўсимлик турларини зарарлай олади. Марказий Осиёда паразит ғўзага бегона ўтларнинг зарарланган Zegopbyllum fabago, Albani camelorum ҳамда Altbaea, Malva ва Hibiscus турларидан ўтиши эҳтимол қилинган.
Касалликнинг Марказий Осиёда тарқалиши айрим йилларда фақат Туркманистоннинг жанубида, Мари ва Ашхобод вилоятларида кузатилган. Одатда ун-шудринг мавсумнинг 2-ярмида кўринади ва ҳосил теримигача ривожланади. Баъзан касалланган барглар тўкилади, ҳосил 5-7 фоизгача пасайиши мумкин. Касаллик Тожикистонда Вахш водийсида, Ўзбекистонда Тошкент, Самарқанд ва Бухоро вилоятларида ҳам битта-яримта ўсимликларда учраши қайд этилган.
Ўзбекистонда ун-шудринг қайд этилмаслиги ёки жуда кам учраши учун махсус кураш чоралари қўлланилмайди. Умумий тадбирлардан даладан ғўзапояни чиқариш, ўсимлик қолдиқларини чуқур кузги шудгор ёрдамида зарарсизлантириш, бегона ўтларни йўқотиб туриш тавсия қилинади (Каримов, 1976; Bell, 1981; Пересыпкин ва б.қ., 1990).