Ишланма мавзу

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.Nishonova Z.T., Xodjaqulova D.I., Djumaboyeva M.B., Baykunusova G.Yu. ,,Kichik maktab yoshidagi bolalar xavotirlanish psixokorreksiyada ertak terapiyasidan foydalanish uslubiyati”, Toshkent, 2013 yil, 27- bet;

2.Стрелкова Л.П Уроки сказки. – М.: Педагогика, 1989, 53 ст;

3.Соколов Д.Ю. Сказки и сказкотерапия. – М.:Класс,1997, 94 ст;

O’quvchi yoshlar o’rtasida suisid holatlarning oldini olish.

9-10 yoshda deyarli barcha bolalarda ,,o’limga qiziqish’’ paydo bo’ladi. Bola ulg’ayar ekan,o’z ustida eksperiment o’tkazib ko’rishi mumkin.Lekin o’smir ,,u yoqdan’’qaytmasligini anglamab yetmaydi.

Suisid holatlar barcha zamonlarda ham bo’lgan.Lekin bizning zamonamizda bunday holatlar soni kundan-kunga o’sib bormoqda,ayniqsa,o’smir yoshdagi bolalar orasida. Nima uchun? Bunga kim aybdor? – degan savol tug’iladi.Mavjud statistik ma’lumotlar bu savolga javoban, 92% holatlarda o’smirlar orasidagi suisitlarga maktab va oila sabab bo’lishini ko’rsatadi.

Statistik ma’lumotlarga ko’ra,deyali barcha davlatlarda o’z joniga qasd qilish kasallik va baxtsiz hodisa tufayli hayotdan ko’z yumishdan keyin uchinchi o’rinda turadi.Kundalik statistikaga binoan,har yili milliondan ko’proq yer sayyorasi aholisi o’z hayotiga nuqta qo’yadi.Qiz bolalar orasida o’z joniga qasd qilish holatlari o’g’il bolalarga nisbatan 2,5 barobar ko’p uchraydi.O’limning yuqori formasiga qiziqishga 15 yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan o’smirlarning 4,5% duchor bo’ladi.Bolalarning ota-onalari bilan yaxshi munosabatlari suisit holatlarni 1% ga kamaytirar ekan,aksincha oiladagi doimiy janjallar bu holatning 18% ga ko’payishiga sabab bo’lar ekan.

Suisidal holatlarga sabab bo’luvchi omillar:

1.Tug’ma;

2.Individual-psixologik;

3.Orttirilgan;

Tug’ma omillarga nasliy-psixik kasalliklar,psixik-asab kasalliklari,o’g’ir endogen kasalliklar,yaqin qarindoshlaridan birining o’z joniga qasd qilish holatlari kiradi.

Individual-psixoligikomillarga xavotirlik,agressivlik,odamovilik,depressiya,o’z-o’zini past baholash,tashqi ko’rinishdan qoniqmaslik,yosh davrlari o’zgarishlarni og’ir qabul qilish,jamoaga moslashishdagi qiyinchiliklar,hayotda maqsad bo’lmaslik kabilar misol bo’la oladi.

Orttirilgan omillarga oiladagi,maktabdagi,muloqat jarayonidagi va qiziqishlar doirasidagi yuzaga kelgan muammolar kiradi.

Suisidal holatlarning belgilari quyidagilar:

1.O’z olamiga sho’ng’ish;

2.Qaysarlik;

3.Depressiya;

4.Agressivlik;

5.Ishtaha yo’qolishi;

6.Atrofdagilarga sovg’alar ulashish;

7.Psixologik jarohat olish;

8.Xulq-atvordagi o’zgarish;

9.Tahdid;

10.Oldindan faol tayyorgarlik ko’rish;

1.O’z olamiga sho’ng’ish. Ba’zan yolg’iz qolishni istash har bir inson uchun normal holat.Lekin,e’tiborli bo’ling,o’smirning yolg’iz qolish istagi uzoq va chuqur davom etsa, kechagi do’stlari va tanishlaridan o’zini olib qochsa bu xavfli.

2.Qaysarlik. Barchamiz vaqti-vaqti bilan qaysarlik qilamiz.Bu holat ob-havo, horg’inlik, sog’lik bilan bog’liq bo’lishi mumkin.Ammo o’smirning qaysarliklari har kun davom etsa hamda haddan tashqari bo’lib ketsa bu uning yaqinlarini ogoh bo’lishga chorlaydi.

3.Depressiya.Bu chuqur emotsional holat bo’lib,har bir insonda turlicha namoyon bo’ladi.Ba’zilar odamovi bo’lib qolishadi,ammo o’z hislarini shunchalik uddaburonlik bilan berkitishadiki,atrofdagilar buni uzoq vaqt sezishmaydi.Bunday vaqtda eng to’g’ri yo’l o’smir bilan ochiq va to’g’ri muloqat hisoblanadi.

4.Agressivlik.Ko’pincha o’z joniga qasd qilish moyilligi bor o’smir xulqida nafrat,g’azab,atrofdagilarga nisbatan bag’ritoshlik kabilar kuzatiladi.Bularning barchasi o’smirning atrofdagilar e’tiborini tortishga bo’lgan urininshi bo’ladi.Ammo bu ko’pincha teskari natija beradi.O’smirni tushunish o’rniga yaqinlari uni qoralashadi.

5.Ishtaha yo’qolishi.Ishtahaning yo’qolishi yoki aksincha ishtahaning haddan ortiq ko’payib ketishi ham o’smir o’y-xayollarining buzilayotganligini bildiradi va bu uning yaqinlari tomonidan xavf sifatida qaralishi kerak.

6.Atrofdagilarga sovg’alar ulashish. Ba’zi suitsit haqida o’ylab yurgan insonlar yaqinlariga,do’stlariga o’z buyumlarini tarqatishadi.Tajribalar bu holat baxtsizlikning sodir bo’lish belgilaridan biri ekanligini ko’rsatadi.

7.Psixologik jarohat olish.Har bir inson o’zining emotsional his-tuyg’ulariga ega.Yaqinlaridan ayrilish,uyidan mahrum bo’lish,o’zi moslashgan turmush tarzining o’zgarishi,jismoniy va moddiy yo’qotishlar bilan to’qnashish,notanish muhit kabilar ham o’smir uchun katta fojiya bo’lishi mumkin.Agar bunga yana ota-onasining ajrashishi,shaxsiy kelishmovchiliklar,yaqinlaridan birining o’limi yoki baxtsizligi kabilar ham qo’shilsa suisit holat haqida o’smirda fikr paydo bo’lishi mukin.

8.Xulq-atvordagi o’zgarishlar. O’smir xulq xulq-atvorining birdaniga va kutilmaganda o’zgarib qolishi uni jiddiy kuzatishga sabab bo’lishi mumkin.Agar jiddiy,kamgap inson birdaniga atrodagilarga hazil qiladigan,ko’p gapiradigan,ko’p kuladigan bo’lib qolsa,o’ylanishga keladi.Bunday o’zgarish o’smirning o’z yolg’izligidan qattiq siqilayotganliginiva buni niqob ostida yashirayotganligini bildiradi.Boshqa bir xavfli belgi energiyaning pasayishi, faolsizlikning kuchayishi, hayotga, muloqatga befarlik bo’lishi mumkin.

9.Tahdid.O’smir tomonidan hayotdan ketish haqida aytilagan har qanday ogohlantirish jiddiy qabul qilinishi kerak.Bu arzlar tayyorgarlik ko’rilayotgan suisit holatdan ogohlantirish sifatida qabul qilnishi kerak.Bunday holatlarda unga nisbatan qo’pollik,agressivlikka yo’l qo’ymaslik kerak.Aksincha, unga nisbatan sabrli bo’lishni,yordam taklif qilishni,mutaxassis bilan bamaslahat ish ko’rishni taqozozo etadi.

10.Oldindan faol tayyorgarlik ko’rish.Bunga quyidagilar kiradi:Zaharlovchi dorilar,jarohat yetkazuvchi buyumlarni yo’qotish,o’z joniga qasd qilishni yengil o’lim sifatida o’ylashiga yo’l qo’ymaslik,qabristonlarni ziyorat etishi, ,, u dunyo’’ to’g’risida suhbatlarni cheklash va hakozo.

Suisid holatlarning oldini olish:

1.O’smirni jiddiy qabul qiling.Bunga yengil qarab bo’lmaydi,shuni unutmanki, u ,,bolalikning yuqori pog’onasida’’ va ,,Kattalikning quyi pog’onasida’’.

2.Tinglang. ,,Men seni eshitaman’’.Birdaniga o’smirni umumiy ,,Buni qilish yaramaydi’’,,,Hammasi unchalik ham yomon emas’’ kabi so’zlar bilan yupatishga urinmang. Savollar bering va uni diqqat bilan tinglang. Agar uning javoblari sizni qo’rquvga solsa,bu haqida ochiq-oydin ayting.Bunday o’smirlarga yordam berish yupatish kerak, lekin also yolg’ondan uni ,,hammasi joyida’’ ligiga ishontirishga urinish yaramaydi.

3.Xarakterini o’rganing.Uning muammolarini jiddiy qabul qilib,uning sizga ishonishi mumkinligini,unga yordam berishingizni bildiring.Shuningdek, bu vaziyatda unga yana kim yordam bera olishini ham biling.Agar bu mavzu bo’yicha yetarli ma’lumotga ega bo’lmasangiz,uni tegishli mutaxassis huziriga olib boring,ular bilan birgalikda ish ko’ring.Aks holda o’zingizning hurmatingizni yo’qotib qo’yishingiz mumkin.Vaziyat yumshab,masala oydinlashgach o’zingizning maslahatingizni berishingiz mumkin.

4.Savollar bering. ,,Go’yoki sen rostdan ham gapirayotgandeksan…’’, ,,Ko’pchilik odomlar o’z joniga qasd qilish haqida o’ylaganlar’’, ,,Sen qachondir bu haqida o’ylab ko’rganmisan?’’. Agar siz kutilgan javobni olsangiz unda aniqlikka o’ting. ,,To’pponcha? Sen uni qo’llab ko’rganmisan? Uni qayerdan olasan? Unda nima bo’ladi? Mo’ljalga noto’g’ri olsang nima bo’ladi? Unda seni kim topadi? Sen o’zingning dafn etilishing haqida o’ylab ko’rdingmi? Unga kimlar keladi? Aytilmagan,mavhum narsalarga siz oydinlik kiritishingiz kerak.O’smirga o’z o’y-fikrlari,his-tuyg’ulari haqida ochiq-oydin o’ylashiga yordam bering.

5.E’tiborli bo’ling. Har bir o’lim haqida hazil aralash aytilgan gap jiddiy qabul qilinishi kerak.O’smirlar ko’pincha jiddiy gapirganlarini inkor etishlari,suhbatdoshini chalg’itishga urinishlari mumkin.O’smirga uni jiddiy qabul qilishingizni ayting.

6.Muhokama qiling. Rejalar va muammolar haqida ochiq-oydin gaplashish xavotirlikni yo’qotadi. Bu mavzuda suhbatlashishdan qo’rqmang - ko’pchilik suisid haqida gaplashishda o’zini noqulay sezadi,bu mavzuda gaplashishdan qochishadi.Suhbatlar suisitga moyillik uyg'otmatdi,aksincha bu mavzudan qochish xaxfni oshiradi va suhbatdoshga nisbatan shubha uyg'otadi. Unga bosim o’tkazmang.Ammo uning taqdiriga befarq emasligingizni ko’rsating.

5.Hahotiga mazmun kiritishga va oldiga maqsad qo’yishiga yordam bering.Hayotda maqsad bo’lishi unga yo’nalish beradi,hayot mazmuni esa o’zingga nima kerakligini anglab yetishga,hayotiy o’z-o’zingni anglab yetishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Oilaviy muhit va bolalar// Qalqon-2006, №-1.-B.14-15

2.Шустов Д.У. Аутоагрессиия,суицид и алкоголизм. – М.: 2005-214с

3.Амбрумова А.Г. Диагностика суцидального поведения.-М,1980-48с.