|
Ahmadjon Oʻlmasov.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan oʻtadi:
birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chogʻida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qoʻshimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon boʻlmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan soʻng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi koʻrinishida toʻliq namoyon boʻladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan taqdirda foyda oladilar.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning
omillari va yo‘llari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning juda ko‘p,
xilma-xil omillari va asosiy yo‘nalishlari mavjud. Barcha
omillar uch belgiga asosan guruhlarga b o ‘linishi mumkin: man
ba bo ‘yicha, ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashti-
rishnmg asosiy yo‘nalishlari bo ‘yicha, omillarning o'rni va
amalga oshirish darajasi bo'yicha.
Omillarni
ishlab
chiqarish
samaradorligini
oshirish
manbalari bo'yicha tasniflash nimalar hisobiga ijtimoiy mehnat
ni tejashga erishish mumkinligini yoki erishilganligini aniqlash-
ga yordam beradi. Shu nuqtai nazardan asosiy omillarga
quyiciagilami kiritish mumkin: mahsulotning mehnat sig‘imi,
material sig‘imi, fond sig‘imi hamda kapital m ablag‘ talablikni
kamaytirish, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va vaqtni
tejash. Lekin bunday tasniflash talabga javob bermaydi. Bu
savollarga javob topish uchun ishlab chiqarish samaradorligini
oshir.shning barcha omillarini ishlab chiqarishni rivojlantirish
va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo ‘yicha guruhlash
kerak. Ular ijtimoiy mehnatni tejashga qaratilgan texnik,
tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlar kompleksidan
iborat. Bu y o ‘nalishlar g'oyat xilma-xildir. Eng muhimlariga
quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqarish strukturasini yaxshilash;
- fan-texnika taraqqiyotini jadailashtirish, ishlab chiqarish
va mahsulotning texnik-iqtisodiy darajasini ko ‘tarish, fan va
texnika yutuqlarini joriy etish muddatini qisqartirish;
- ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, ixtisoslashtirish,
kooperatsiyalash, mahalliylashtirish va hududiy joylashtirish
darajasini oshirish:
112
- boshqarishning strukturasini, moliyalash, baholash va
kreditlash hamda rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish;
- inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning
ijodiy faolligini va tashabbusini oshirishni yo‘lga q o ‘yish.
Sanoat
ishlab
chiqarishini
erkinlashtirish
tarmoqda
islohotlami chuqurlushlirish. samaradorlikni oshirishning asosiy
yo'nalishi hisoblanadi.
Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligini oshirishning hal
qiluvchi
yo‘llaridan
yana
biri
fan-texnika
taraqqiyotini
jadallashtirishdir. Texnik va texnologik omil mehnat unumdor-
ligini o ‘stirishning kamida uchdan ikki qismini ta ’minlaydi.
M a’lumki, iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida
texnika taraqqiyotining xarakteri va mazmuni o ‘z xususiyat
lariga ega bo‘ladi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o ‘tish natijasi
da fan-texnika taraqqiyoti undagi miqdoriy o ‘zgarishlargagina
emas, balki ko‘proq sifat o ‘zgarishlariga qaratiladi. Umuman,
samaradorlik iqtisodiyotdagi sifat o ‘zgarishlari bilan bog‘liqdir,
bu talab fan-texnika taraqqiyotiga ham to ‘liq joriy etiladi.
Sanoat ishlab chiqarishi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini
yuqori darajaga ko‘tarishda inson omilining roli beqiyosdir.
Insonlaming tashabbusi, kuch-g‘ayrati, jonli ijodiyoti har
qanday taraqqiyotning qudratli kuchi va eng muhim manbai
hisoblanadi. Shu sababli ham insonni jamiyatning asosiy ishlab
chiqaruvchi kuchi deb ataydilar. U barcha yangiliklami, shu
jumladan, yangi, ilg‘or texnika-texnologiyalami yaratadi, ishlab
chiqarishni oqilona tashkil etadi, ilmiy va amaliy kashtiyotlar
qiladi. Barcha ishlab chiqarish vositalari inson mehnati br'an
harakatga keltiriladi, foydali narsalar hosil qilinadi. Biroq inson
faqat asosiy ishlab chiqaruvchi kuchgina emas, shu bilan birga
ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlaming subyekti
hamdir. Odamlar faoliyati shu munosabatlar orqali ro‘yobga
chiqadi. Bu faoliyat yo‘nalishi va natijalari xodimning o ‘z
faoliyatida qanday o'y-likiiarga, tasavvurlarga. maqsadlarga,
hayotiy yo ‘l-yo‘riqlarga amal qilishiga bog‘liq. Shu sababli
113
inson omilining mohiyati, ahamiyati va mazmuni tahlil etilganda
gap faqat inson haqidagina emas, balki avvalo inson yashab,
mehna: qilayotgan ijtimoiy munosabatlaming butun tizimi bilan
belgilanuvchi ijtimoiy sifatlar, faoliyatni rag‘batlantiruvchi
omillar va muddaolar haqida borishi kerak.
Qisqacha xulosalar
Ishlab chiqarishning ijtimoiv-iqtisodiy samaradorligi muhim
kategoriya
sifatida,
umuman
olganda,
ishlab
chiqarish
jarayonining samaradorligini, erishilgan natija bilan jonli va
buyumlashgan mehnat o ‘rtasidagi nisbatlarni o ‘rganadi.
Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining doimiy oshib
borish: obyektiv zaruriyat hisoblanadi va milliy daromadning
keskin ko‘payishiga imkoniyat yaratib beradi.
Samaradorlik umumiy nazariyasida mezon muammosi,
ya’ni ^aholash o ich o v i, asosiy nuqtai nazar masalasi alohida
o'rin egallaydi. Jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdor-
ligi o ‘sishi samaradorlikning mezoni hisoblanadi.
lq:isodiy hisoblash va tahlil tajribasida ikki xil samarador-
li'kni Jarqlaydilar. Birinchi - umumiy (mutlaq) samaradorlik,
ikkinchisi
qiyosiy samaradorlik.
Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining darajasi bir-biri
bilan bogMiq o ‘zaro turli xil omillar ta ’siri ostida shakllanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
