|
4.Dj.M.Keyns nazariyasida iqtisodiy barkarorlik masalalari.
5.O’zbekiston Respublikasi milliy Iqtisodiyotini shakllantirishda barkarorlashtirishning o’rni.
1. TSikllilik umumiy xarakat shakli.
Iqtisod bir maromda rivojlanmaydi, unga notekis tarakkiyot xam xos. Tarixda xar doim iqtisodiy usish o’rniga turgunlik va xatto tushkunlik kelgan, sungra yana iqtisodiy usish bulgan. Iqtisoddagi shunday tebranma xarakat ma’lum davrlarda takrorlanib turgan. Iqtisodiy dinamikadagi kutarilish va pasayish xodisalarini uz ichiga oluvchi iqtisodning tebranib turishi bilan xarakterlanuvchi davr iqtisodiy usish tsikli deyiladi. Iqtisodiy nazariyalarda tsikllar xar xil talkin etilgan va bu masalani urganish bilan 20-asrda N.D.Kondratev, Y.Shumpeter, K.Klark va boshkalar shugullanganlar. Vakti- vakti bilan ijtimoiy ishlab chiqarishning xarakatida uzulishi paydo buladi, bu uzulish Iqtisodiyotda nomutanosibliklarni yuzaga keltirib turadi. Shu xol iqtisodiy inkiroz deb ataladi. Iqtisodiy inkiroz davrida ayrim tovarlarni ortikcha ishlab chiqarish yoki ishlab chiqarishning kiskarishi, baxolarni pasayishi yoki kutarilishi, ishsizlar sonining ortishi, ish xakining pasayishi kabi xolatlar namoyon buladi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlab chiqarish bilan sotish sharoitlari O’rtasida, ishlab chiqarish bilan iste’mol O’rtasida vakti-vakti bilan nomutanosibliklar sodir bulib turadi. Ularning xar biri Iqtisodiyotda muayyan davr nomutanosibliklari uchun xos bulgan jamgarish natijasida yuzaga keladi lekin provard natijada ishlab chiqarish bilan iste’mol O’rtasidagi takror ishlab chiqarish mutanosibligining buzilishi bilan boglik. Bu xol esa butun milliy Iqtisodiyotdagi mutanosiblikni buzilishiga olib keladi.
Bozor Iqtisodiyotida tovar ishlab chikaruvchilar uz ishlab chiqarish kelajagini etarlicha oldindan puxta aniqlay olmaydilar. Asosiy nomutanosiblikning yuzaga kelishi shu bilan boglik.
Xozirgi zamon nazariyalarida iqtisodiy tsikllarning mavjudligi tan olinadi, tsikl iqtisodiy usishga xos tebranma xarakat deb talkin etiladi, ammo uning sabablari xar xil izoxlanadi.
TSikllar azaldan mavjud, ular Iqtisodiyotning xamma turlariga xos bulgan, ammo iqtisoddagi tebranma xarakat turli davrda va turli shaklda namoyon bulgan. Qadimgi dunyo va O’rta asrlarda Iqtisodiyotdagi omillari kuchsiz bulganidan ulardagi sifat uzgarishi sekin borgan va bu omillar Iqtisodiyotga faol ta’sir eta olmagan. Iqtisodiyot kolok bulganidan, uni rivojlantirish uchun investitsiya etishmagan, buning ustiga investitsiyalar yangi texnologiyani joriy etish bilan boglik bulmagan, chunki uning uzi asrlar davomida kamdan kam uzgargan. Kishilar tabiiy kuchlardan foydalanishini urganishlari uchun kup asrlar kerak bulgan. Iqtisodiyotni kutarilishi va pasayishi, uktin-uktin buladigan kashfiyotlar, tabiiy ofatlar va urushlar bilan boglik bulib kelgan. O’rta asrlardagi iqtisodiy jonlanishlar elkanli kemalarni kashf etilishi va savdo yullarini ochilishi, Amerika kit’asini ochilishi kabi vokealar bilan izoxlangan.
Iqtisodiy tarakkiyot sust joyda tsiklli rivojlanish aniq namoyon bulmaydi. Mashinalashgan ishlab chiqarishga utish munosabati bilan iqtisodiy usishning intensiv usullari xarakatga kelgan, Iqtisodiyotdagi tebranma xarakat ochik-oydin namaoyon buladi va tez-tez takrorlanib turadi. Mashinalar tizimi paydo bulgandan sung tsiklli rivojlanish qonuniy xodisaga aylanadi. Ayniksa bu xozirgi fan-texnika revalyutsiyasi zamonida kuchayadi. Kolok va rivojlangan jamiyatdagi iqtisodiy tebranishlar sababi aynan bir xil emas. Koloklik davrida u kupincha tabiiy omillar va faloqatlar natijasi bulgan, chunki iqtisodiy faoliyatga tasodiflar kuchli ta’sir kursata olgan. Iqtisodiy kuvvati kuchli jamiyatda ishlab chiqarish tabiiy va tasodifiy xodisalar ta’sirini kuchsizlantira oladi. Shu sababli tebranishlar Iqtisodiyotni uziga xos xususiyatlaridan kelib chikadi. Ularni asosan 2 narsa keltirib chikaradi.
1.Fan texnika taraqqiyoti bilan boglik investitsiya;
2.Mexnat va xizmatlarga bulgan talab va extiyojning uzarishi;
Ular birgalikda iqtisodiy usishga ta’sir etadi. Mexnatga talabning ortishi yoki kamayishi ishlab chiqarishni kengaytirish yoki kiskartirishni takozo etadi. Bu uz navbatida investitsiyalarni uzgartiradi. Talab ketidan investitsiyaning kupayishi ishlab chiqarishdagi texnika va texnologiyani yangilaydi. Ammo ishlab chiqarish xaddan tashkari kupaysa, maxsulot turib koladi, uni kuprok ishlab chiqarish zaruriyati bulmaydi, natijada uni kiskaritirishga tugri keladi. Ishlab chiqarishning texnikaviy yangilanishi vakti-vakti bilan bulib turadi, shu sababli iqtisodiy usish notekis yuz beradi. Iqtisodiy usish o’rniga turgunlik yoki tushkunlik keladi, sung ishlab chiqarish yanada unglanib ketadi.
Texnika taraqqiyotini shiddatiga karab texnakaviy yangilanish muddati kiskaradi. Agar XX-asrning birinchi yarmida texnikaning yangilanishi ya’ni mavjud texnikaning tuzib bulishi natijasida uning yangi bilan almashtirishi 12-15 yilda amalga oshirilsa xozirgi davrda bu 3-5 yilni Tashqil kiladi. Buning ustiga talab extiyoji xam tez yangilanadi. Shu boisdan usish va pasayishdan iborat tsikli xam kiskaradi. Sobik sotsialistik mamlakatlar tajribasi shuni kursatadiki iqtisodiy tsiklga jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning uzgarishi xam ta’sir etadi. Bir iqtisodiy tizim inkirozga yuz ugirib, iqtisodiy usishni ta’minlay olmagan xolda, unga kodir bulgan yangi tizim shakllanib, ulgurmagan sharoitda ishlab chiqarishning usishi uning tushkunligi bilan urin almashadi. Natijada ishlab chiqarishning kamayib ketishi bilan iqtisodiy krizis kelib chikadi. Tushkunlikning davomliligi, undan chikish muddati yangi iqtisodiy munosabatlarning shakllanishiga boglik. Iqtisodiy tizimlarning urin almashuvi bilan boglik bulgan iqtisodiy usishdagi uzgarishlar utkinchi, binobarin vaktincha buladi. Yangi tizimga utilgach, iqtisodiy tsikl uzining qonuniy xolatiga kaytadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
