Ishlab chiqarishda boshqaruv

1.2-rasm. Iste’molchining tanlovi sohasi

Grafikda shtrixlangan uchburchak iste’molchining tanlov sohasi , ya’ni iste’mol majmualari(X_1, X₂) to’plam.

Shunday qilib, iste'molchining muvozanat nuqtasida iste'mol qilinadigan

ne'matlarning chekli naflari nisbati, shu ne'matlar narxlarining nisbatiga teng. Bu

muvozanatlik sharti ixtiyoriy miqdorda ne'matlar qatnashgan iste'molchining tanlovi masalasi uchun o‘rinlidir. Muvozanatlik shartiga ko‘ra, iste'molchi daromadini shunday taqsimlaydiki, natijada tovarlarning har biriga sarflangan oxirgi pul birligi (oxirgi so‘m, oxirgi dollar, oxirgi rubl) bir xil chekli naf keltirsin. Agar shunday bo‘lmasa, iste'molchi kamroq chekli naf beradigan oxirgi so‘mini, ko‘proq chekli naf beradigan ne'matga qayta taqsimlashi mumkin bo‘ladi. Ikkita ne'mat bo‘lganda, iste'molchi o‘z nafligini maksimallashtiradi, qachonki quyidagi ikki shart bajarilsa. Birinchi shartga ko‘ra, bu ne'matlar uchun MRS, ularning narxlari nisbatiga teng bo‘lsa, ya'ni muvozanatlik sharti (C) bajarilsa. Ikkinchi shart - iste'molchining daromadi to‘liq sarflansa (P₁X₁+P₂X₂)=R( tenglik bajarilsa). Agar MRS har doim narxlar nisbatidan yuqori yoki pastda bo‘lsa, u holda iste'molchi o‘z nafligini faqat bitta tovar sotib olish bilan maksimallashtiradi. Yuqoridagi shartlarga asoslangan holda iste'molchining tanlovi masalasining yechilishi, talab funksiyasini oshkora ko‘rinishda olishga imkon yaratadi. Ikkita ne'mat uchun quyidagi iste'molchi tanlovi masalasini qarab chiqamiz. Naflik funksiyasi:

Mamlakatimiz iqtisodiyotida roʼy beraѐtgan tub oʼzgarishlar moliyaviy jaraѐnlarni, jumladan, byudjet majburiyatlarining bajarilishini ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan taxlil etishni talab etmokda. Zero, Prezidentimiz taʼkidlaganidek, «Iqtisodiy oʼsish surʼatlari taʼminlangan hamda moliyaviy barqarorlikka erishilgan isloxotlarning hozirgi davrda davlat moliyasi va ayniksa, byudjet tizimi barqarorligini mustaxkamlash muxim strategik vazifa xisoblanadi». Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiѐtni iqtisodiy usullar bilan boshqarishda davlat byudjetidan foydalanishning nazariy va amaliy muammolarini xorijiy hamda mavjud tajribalar assosida oʼrganish, ularni takomillashtirish yullarini ishlab chiqish iqtisodiy isloxotlarni yanada chukurlashtirish jaraѐnidagi eng dolzarb muammolardan biridir. Iqtisodiѐtni boshqarishda davlat byudjetining urni va axamiyati toʼgʼrisidagi fikr yuritishdan avval, iqtisodiѐtni boshqarish. boshqaruvning iqtisodiy usullariga toʼxtalib oʼtish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiѐtni boshqarish muammosi koʼp yillardan buѐn munozarali mavzu boʼlib kelmoqdi. Mamlakat iqtisodiѐti murakkab xoʼjalik majmui boʼlib, uning tarkibiy qismlari (tarmoqlari, ishlab chiqarish tarmogʼi, xududlar va boshqalar) juda tez oʼzgaruvchan jamiyat extiѐjlari va ishlab chiqarishning unga moslashib olishga xarakat qilishi tufayli notekis rivojlanadi. Iqtisodiѐtning notekis rivojlanishi, uning bazi boʼgʼinlarining oldinga oʼtib ketishiga, boshqalarining esa orqada qolib ketishiga olib keladi.

Iqtisodiѐtni oqilona boshqarish orqali uning barcha soxalari oʼzaro hamjixatlik bilan muvaffakkiyatli faoliyat koʼsratishga erilishiladi. Iqtisodiѐtni boshqarish deganda, jamiyat extiѐjlarining oʼzgarishi bilan bogʼliq ishlab chiqarish jaraѐnini takomillashtirishga qaratilgan ayrim 41 tarmoqlar rivojlanishidarajasiga taʼsir koʼsratishini tushunish mumkin. Davlatning iqtisodiѐtga aralashuvi, bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiѐtning tarkibiy tuzilishiga katta taʼsir koʼsratadi. Bunday aralashuvning zarurati mamlakatda doimiy iqtisodiy oʼsishini hamda asosiy tovar va xizmatlar baxosini barqarorligini taʼminlashdan kelib chiqadi. Bundan tashqari, tovar eksporti va importini eʼtiborga olgan holda, tashqi faoliyatni muvofiqlashtirib turish va mexnatga laѐkatli axolini ish bilan toʼla taʼminlash kabi davlat iqtisodiy siѐsatining turli yunalishlari iqtisodiѐtni boshqarib turishda oʼz aksini topishi lozim. Hozirgi kunda davlat byudjeti xarajatlari va daromadlari kelasi yil uchun oʼtgan moliya yilida erishilgan natijalardan kelib chiqib rejalashtirilmokda, yaʼni, bunda xech qanday iqtisodiy oʼsish ѐki daromadlar bazasini kengayishi xisobga olinmasdan, rejalashtirilishi jaraѐni amalga oshiriladi. Bu mexanizm iqtisodiѐti bir maromda rivojlanib, toʼliq iqtisodiy barqarorlikka erishgandavlatlarda qoʼllanilsa, maqsadga muvofiq boʼladi. Oʼtish davri iqtisodiѐti sharoitida davlatning moliyaviy resurslari faqat davlatning funktsional vazifalarini bajarishga, balki har bir maʼmuriy xududning ijtimoiy - iqtisodiy barqarorligini taʼminlaѐtgan byudjetni rejalashtirish tizimi ushbu maqsadga erishishni toʼliq taʼminlay olaѐtganligi, xududlar xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda muammolarni hal etish va iqtisodiy barqarorlikni taʼminlash zaruratini yuzaga keltiradi. Mazkur muammoni hal etish uchun xarajatlar borasida olib borilaѐtgan byudjet siѐsati oʼrta muddatli rejalarni tuzishga qaratilishi lozim boʼladi. Ushbu siѐsat xududlarda turmush darajasini koʼtarishga iqtisodiy oʼsishga qaratilgan dasturlarni haѐtga tadbiq etishga qaratilgan boʼlib, byudjet xarajatlarining qatʼiy meʼѐrini belgilovchi oʼlchamlarning kiritilishini nazarda toʼtadi, yaʼni, hozirda sinov tarikasida respublikamizada sogʼliqni saqlash tizimida amalga oshirilaѐtgan byudjetdan axoliga koʼrsatilaѐtgan ijtimoiy xizmat miqdorlarini axoli jon boshiga qarab belgilash meʼѐrlari toʼliq byudjet xarajatlari xisobidan amalga oshirilishi shular 42 jumlasidandir. Ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishni taʼminlashda davlatning roli prognozlash va rejalashtirishda koʼrinadi. Iqtisodiy prognoz bu – iqtisodiy tizimning kelajakdagi (Sifat va son shaklida) kompleks daliliy koʼsratkichlarini taxlil qilishdir. Iqtisodiy prognozning asosiy maqsadi, vazifasi u ѐki bu sharoitda (vaziyatda) qanday boʼlish lozimligi xususida ishonchli va obʼektiv maʼlumot berishdan iborat. Prognozlashtirilgan maʼlumotlar jamlanmaydi u faqat kelajakda nima (qanday) boʼlishini kurishdan iborat. Bundan tashqari, aniq maqsadga yunaltirilgan prongnozlar boʼlishi ham mumkin. Yaʼni davlat iqtisodiѐtini rivojlantirish uchun aniq maqsadlarni (vazifalarni) oldinga qoʼyadi.

Shu oʼrinda qisqa, oʼrta va uzoq muddatdagi maqsadlar orasidagi nomutanosibliklarni ham eʼtiborga olish mumkin. Progonzlash rejalashtirish bilan oʼzaro bogʼliq tushunchalardir. Progonzlash rejalashtirilgan aniq xisob-kitoblarga murojat qilmasdan iloji yuk. Rejalashtirish – mamlakatimizning, xududlarning, soxalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi prognozini ishlab chiqarishdagi davlat, boshqaruv organlari va xoʼjalik yurituvchi subʼektlarning aniq maqsadga yunaltirilgan faoliyatidir. Rejalashtirish bilan bozor sharoitlarining uygʼunligini taʼminlash lozim. Boʼlar bir-birlarini toʼldiruvchi element ekanligini unutmasligimiz kerak. Rejalashtirish jaraѐnida iqtisodiy subʼektlar qatnashadi, bular alohida individ, xoʼjalik yurituvchi subʼekt ѐki davlat boʼlishi mumkin. Bu jaraѐn qonuniy asoslarga ega boʼlishi kerak. Аgar biz bir yillik byudjetni rejalashtiraѐtgan boʼlsak rejalashtirishning uslubiy yunalishlarini ishlab chiqish unchalik qiyinchilik tugʼdirmaydi. Masalan muddat xaqida ekan, rejalashtirishga oʼtishga uslubiy asoslarini ishlab chiqishda muammolga duch kelishimiz mumkin. Juda koʼplab iqtisodiy koʼsratkichlarni taxlil qilishga toʼgʼri kelishi bilan birga, mamlakat tashqarisidagi iqtisodiy oʼzgarishlarni ham eʼtibordan qochirmasligimiz va doimiy kuzatuvlarni olib borishimizga 43 toʼgʼri keladi. Masalan strategik axamiyatga ega boʼlgan maxsulotlar (neft, gaz, paxta va boshqalar)ning jaxon bozoridagi narxida kuzatiladigan oʼzgarishlariga eʼtibor qaratishimiz lozim. Davlat byudjetining rejalashtirish boshqa turdagi rejalashtirishdan quyidagi jihatlar bilan fraklanadi: - sonli xususiyatga ega ekanligi; - ierarxik munosabatlarning mavjudligi; - nazorat funktsiyasining mavjudligi; - byudjet munosabatlaridan foydalanish xuquqi; - xarajatlarni daromadlarga nisbatan birinchi navbatda tutilishi. Sonli xususiyati: Byudjet oʼzi bilan birga resurslarni taqsimlash metodikalari va koʼsratkichlarining rakamlar orqali ifodalaydi. Barcha rakamlar pul koʼrinishida ifodalanadi. Biroq, hozirgi kunda rejalashtirilaѐtgan byudjetlarda nafaqat pul koʼrinishida, balki «maqsadga yunaltirilgan, dasturlashtirilgan byudjetlashtirish» kabi masalalar ham dolzarb boʼlib qoldi. Yaʼni, byudjet mablagʼlaridan foydalanishdagi samaradorlik va uni qanday natijalarga olib kelishi ѐritilishi lozim. Oʼzbekiston Respublikasi «Byudjet tizimi toʼgʼrisida»gi qonunning 4- moddasida «Moliya yiliga moʼljallangan barcha darajadagi byudjetlarni shakllantirish, koʼrib chiqish, qabul qilish va ularni ijrosi xisobini yuritish Oʼzbekiston Respublikasining milliy valyutasi sumda amalga oshiriladi» deb ѐzib qoʼyilgan. Ierarxik munosabatlar: Byudjet jaraѐning oʼzi ierarxik munosabatlar asosida koʼriladi. Ularning loyixasini tuzish, koʼrib chiqish va tasdiqlash jaraѐnlarida bir-biridan farqli vakolatlarga ega boʼlgan davlat idoralari ishtirok etadi. Shu oʼrinda bir yilliy byudjetni rejalashtirishda ierarxik munosabatlar yanada murakkablashadi va yaqqolrok namoѐn boʼladi. Masalan, tarmoq, vazirlik va idoralar oʼzlarining kelgusi yillarga moʼljallangan byudjet koʼsratkichlarini va dasturlarini Moliya Vazirligi ѐki Vazirlar Maxkamasi oldida ximoya qilishi kabi holatdlar ierarlik munosabatlarni yuzaga keltiradi. Nazorat funktsiyasi: Bu ierarxik munosabatlar bilan uzviy bogʼliq tushuncha, yaʼni yuqori turuvchi moliya idoralari byudjet mablagʼlaridan samarali va maqsadga muvofiq foydalanilganligi toʼgʼrisida doimiy nazorat olib boriladi. Oʼrta muddatlar uchun qabul qilingan byudjetlar ijrosida har yili yakuni boʼyicha dasturlarni qanday hamda qay darajada bajarilganligi ham taxlil qilinadi. Shunga koʼra, kelgusi yil byudjeti shakllantiriladi. Bundan tashqari, respublika xisob palatasi ham byudjet loyixasini va oʼtgan yildagi (ѐki joriy yildagi) ijrosi nazoratini olib boradi. Byudjet mablagʼlaridan foydalanish xuquqi amaldagi qonunchilika asosan byudjet mablagʼlari oluvchilari oʼziga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun tasdiqlangan byudjetdan oʼziga ajratilgan mablagʼlar doirasida foydalanish xuquqiga ega. Xarajatlarni daromadlarga nisbatan birinchi navbatda nazarda tutilishi (ѐkui ustuvorligi) mazkur tushuncha davlatning oʼz vazifalarini amalga oshirish uchun bir qancha xarajatlarni amalga kelib chiqadi. Keyingi yillarda jaxonning koʼpgina mamlakatlarida byudjet defittsitining koʼpayib ketganligi ham fikrimizga misol boʼla oladi. Shu oʼrinda oʼrta muddatli byudjetni rejalashtirishning axamiyatini koʼrishimiz mumkin. Sababi, bir yillik byudjetlarda amaldagi soliq stavkalarini birdaniga oshirib ѐki kamaytirib boʼlmaydi. Bu davlat byudjetining daromadlariga salbiy taʼsir qilishi bilan birga soliq toʼlovchilarning ham noroziligiga olib kelishi mumkin. Davlatning shunday xarajatlari borki, uni bir yilda mavjud imkoniyatlar doirasida amalga oshirishning imkoni boʼlmaydi. Xuddi shu yerda byudjetning oʼrta muddatga rejalashtirishning axamiyati koʼrinadi. Yaʼni, davlat tomonidan qabul qilingan yillik dasturlarni ijro etish xarajatlari bunga misol boʼlishi mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, byudjetni aniq maqsadlarga yunaltirilgan dasturlardagi xarajatlarini turli strategik metodlardan foydalanilgan holda rejalashtirish maqsadga muvofiqdir. Maxalliy byudjetlanrni xarajatlaridan samarali foydalanishning xorij tajribasi Xorij tajribasini oʼrganish boʼyicha Buyuk Britaniya moliya tizimi, jumladan byudjet tizimini koʼrib chikamiz. Buyuk Britaniya davlat moliyasi. Buyuk Britaniya davlat moliyasi: markaziy xukumat byudjeti (davlat byudjeti) maxsus fondlar, maxalliy xukumat organlari moliyasi, davlat korporatsiyalari moliyasidan iborat. Davlat byudjeti Buyuk Britaniya moliya tizimining yetakchi boʼgʼini boʼlib, u mazkur davlat tuzilishi shakliga muvofiq, davlat byudjeti va koʼp sonli maxalliy byudjetlardan tashqil topadi. Biroq ushbu maxalliy byudjetlar oʼz daromadlari va xarajatlari bilan davlat byudjeti tarkibiga kirmaydi. Buyuk Britaniya boshqa davlatlardagi kabi byudjet davlatning asosiy iqtisodiy qonuni boʼlib, har yili xukumatga muxokama uchun takdim etiladi. Buyuk Britaniya Moliya Vazirligi Parlament oldida joriy yilda iqtisodiѐtning rivojlanishi natijalari va kelgusi moliya yilida (Buyuk Britaniyada byudjet ѐki moliya yili 1-apreldan boshlanib, kelgusi yilning 31-martida tugaydi) xukumatning asosiy maqsad va vazifalari xususida maʼruza qilinadi. Maʼruzada davlatning joriy xarajatlarini moliyalashtirish uchun xukumat tomonidan yangi soliq toʼlovlarini joriy etish, soliq siѐsatiga oʼzgartishlar va qoʼshimchalar kiritish kabi masalalar yanada aniqlashtirilgan holda oʼz aksini topadi. Davlat byudjetining dastlabki loyihasi iyulь oyida muxokamaga takdim etiladi va kelgusi yilning mart oyida tasdiqlanadi. BUYuK BRITАNIYa DААVLT MOLIYaSI Davlat byudjjeti Maxalliy moliya Maxsus (byudjetdan tashkari) fondlar Davlat korporatsiyalari moliyasi 46 Biroq noyabrь oyida «Byudjet oldi» maʼruzasi chiqib, bunda kelgusi moliya yilida xukumatning yanik maqsadlariga baho beriladi hamda yangi byudjetning farqli jixatlari ochib beriladi. Bundan tashqari, maʼruzada byudjet loyihasiga kiritilishi kutilaѐtgan oʼzgartirishlar miqdori ham oʼz aksini topadi. Masalan, 2005 – 2006 moliya yilidagi davlat byudjeti loyihasi iyunь oyida nashrga chiqarilib, ushbu loyihada fiskal asoslar, davlat xarajatlari limiti va yaqin uch yil uchun xarajatlarni nazorat qilish va rejalashtirishning yangi rejimi aniqlab beriladi. Demak, 2005 – yildagi Buyuk Britaniya davlat moliya strategiyasi davlatning joriy xarajatlari yiliga oʼrtacha 2,25% oʼsishni koʼzda toʼtgan edi. Ushbu davrda davlat sektoriga sof investitsiyalar miqdori ikki baravar oshishi kutilgan edi. Bundan tashqari,ushbu strategiya quyidagi xususiyatli jixatlarga ega: - ushbu uch yillik reja vazirliklarga istiqbolda uz xarajatlarini rejalashtirish imkoniyatini berib, davlat resurslarini boshqarishda yetarli darajadagi barqaror asoslar bilan taʼminlaydi; - kapital va joriy byudjet boʼlinishi koʼprok «oltin qoida»ga mos kelib byudjetni rejalashtirish va davlat resurslari hisobini yuritish uchun asos boʼladi; - XXI asrda yuzaga keladigan extiѐjlarni moliyalashtirish maqsadida xukumat aktivlari qoldiqlarini berish kutilmoqda. Shuni qayd qilish kerakki qabul qilingan davlat moliyasi rivojlanish strategiyasi Buyuk Britaniya xukumati fiskal siѐsatiga mos boʼlib, milliy xisobning xalqaro tajribasida eng yahshi hisoblanadi. Buyuk Britaniya davlat byudjeti joriy daromadlar va xarajatlar byudjeti hamda kapital byudjetga boʼlinadi: Buyuk Britaniya joriy byudjetining asosiy daromadlari soliqlar hisoblanadi, Bunda toʼgʼri soliqlar hissasi ustunlikka ega boʼlib, byudjet daromadlarining 36,2 % ni tashqil etadi. Ijtimoiy sugʼurta toʼlovlari ham joriy byudjet daromadlari tarkibiga kiradi. Joriy byudjet mablagʼlari hisobidan fukarolik moddalari (sanoat, 47 qishloq xoʼjaligi, sogʼliqni saqlash va boshqalar) mudofaa va davlat boshqaruvi xarajatlari moliyalashtiriladi. Kapital byudjet oʼz ichiga davlat qarzalri va ularni boshqarish boʼyicha foizlar, davlat xokimyati organlari va korporatsiyalar tomonidan kapital qoʼyilmalar uchun uzoq muddatli kreditlar berish kabi xarajatlarni oladi. Buyuk Britaniya davlat byudjeti tarkibiy tuzilishi yanada batafsil kiritilgan. Davlat byudjeti singari, byudjetdan tashqari fondlar ham Buyuk Britaniya moliya tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu fondlar ichida ijtimoiy va ilmiy-tadkikot fondlari alohida axamiyatga egadir. Ijtimoiy fondlar axoliga ijtimoiy tusdagi xizmatlarni koʼsratish uchun moʼljallangan moliyaviy resurslarni oʼzida mujassamlashtiradi. Bu fond quyidagi uch manba: sugʼurtalangan sugʼurta badallari, tadbirkorlarning sugʼurta badallari va davlat subsidiyalari hisobiga shakllanadi. Buyuk Britaniya ijtimoiy fond badallari stavkasi 5,7 foizdan 9 foiz atrofida tebranadi. Ijtimoiy fond toʼlovlarining asosiy uch koʼrinishi mavjuddir: - Oʼzaro bogʼliq xarajatlarni moliyalashtirish uchun fond byudjetidan berilgan ssudalar; - «Jamoatni qoʼllab quvvatlash» nafaqalari. Masalan, axoli yangi yashash joylariga koʼchishi, xoʼjalik ishlarini koʼtarish, transport xarajatlarini qoplab berish kabi ѐrdam berish; - Ofatlar ѐki favkulotda vaziyatlar fukarolar xaѐtiga va sogʼligiga xavf solishida ularga ѐrdam sifatida moʼljallangan inkiroz ssudalari; Buyuk Britaniya ijtimoiy fondi byudjeti moliya yilida 501,2 mln. Аngliya funtsterlingini tashqil etadi. Ushbu mablagʼlar hisobidan kam daromadga ѐki nobarqaror ish xakiga ega fukarolarga ssuda ѐki nafaqa koʼrinishidagi toʼlovlarni amalga oshirish moʼljallangan. Tadkikotlar tarakkiѐti boʼyicha milliy korporatsiya fondi Buyuk Britaniya ilmiy-tadkikot fondlari orasida asosiy oʼrinni egallaydi. Ushbu fond oʼz mustaqil balansiga ega boʼlib, davlat byudjetidan mustaqildir.Uning 48 mablagʼlari asosan, ixtirolardan foydalanish xuquqini beruvchi litsenziyalarni sotishdan keladigan daromadlar hisobidan shakllanadi. Davlat tomonidan ushbu fondga muddatsiz ssudalar va har yilgi subsidiyalar takdim etiladi. Ushbu fond mablagʼlari hisobidan muammolarning ilmiy ishlanmalari va ular natijalarini ishlab chiqarishga joriy etish bilan shugʼillanuvchi xususiy korxonalar kapital qoʼyilmalari amalga oshiriladi. Fond mablagʼlari hisobidan davlat universitetlari, milliy xususiy korporatsiyalar labaratoriyalarida oʼtkaziladigan tadkikotlar amalga oshiriladi va ularni sanoatda oʼzlashtirish darajasiga boʼlgan jaraѐn qoʼllab quvvatlanadi. Buyuk Britaniya maxsus (byudjetdan tashqari) fondlari hisobidan davlat xarajatlarining 1 dan 3 qismi moliyalashtiriladi. Maxalliy moliya Buyuk Britaniya moliya tizimining oʼzida aks ettirib, tegishli xududlarni ijtimoiy va iqtisodiy jixatdan rivojlantirish uchun umumdavlat va maxalliy moliya resurslarini taqsimlash amalga oshiriladi. Maxalliy moliyaning asosini maxalliy byudjetlar – grafiklar va okruglar byudjeti tashqil etadi. Maxalliy xokimyat ular hisobidan xududning kompleks rivojlanishini taʼminlaydilar. Buyuk Britaniya maxalliy xokimyat toʼrtta asosiy daromad manbaiga egadir: markaziy xukumat subsidiyalari (2006 – 2007 yillarda maxalliy xokimyatnisaqlash xarajatlari 32800 mln. Аngliya funtsterlingini ѐki davlat joriy byudjeti xarajatlarining 10,8 %ni tashqil etdi), uy-joy uchun soliq, koʼchma mol-mulk uchun taʼriflar, biznes – taʼrif nomi bilan ham maʼlum, turli xil yigʼimlar va litsenziyalarni sotishdan keladigan daromadlar. Xarajatlarning 75 % ga yaqini aynan xukumat subsidiyalari va koʼchma mol-mulk uchun taʼriflar hisobidan moliyalashtiriladi. Koʼchma mol-mulk uchun taʼriflar koʼchma mol-mulk egalaridan olinadigan soliq toʼrini anglatadi. Ushbu mol-mulkning kiymati har besh yilda qayta baholanadi. Taʼriflar Markaziy xukumat tomonidan belgilanadi va maxalliy xokimyat tomonidan yigʼib olinadi. Soliq toʼlovlari ummumilliy pulda (inglizcha «Pool») yigʼib olinib axoli soniga bogʼliq holda maxalliy xokimyatlar oʼrtasida taqsimlanadi.

Xulosa

Yuqoridagi boblardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Maxalliy byudjetlarning xududlar iqtisodiѐtini rivojlantirish muammolarini xal etishdagi rolini oshirishda ikkita muxim jixat eʼtiborga olinishi lozim:

1. Mamlakatimizda xududlar ijtimoiy – iqtisodiy tarakkiѐtida anchagina tafovutlar mavjudligi bois davlatning alohida xududlarni qoʼllab-quvvatlashi zarurligi va bu qoʼllab - quvvatlash maxalliy boshqaruv organlarini kadrlar, tashqiliy va moliyaviy mustaxkamlab borilishini ham nazarda toʼtadi.

2. Xududlar jadal rivojlanishi uchun har qaysi xudud oʼzi egalik qilaѐtgan iqtisodiy imkoniyatlardan yanada oqilona va tejamli foydalanish zarurligini, har qaysi xudud oʼz ijtimoiy muammolarini hal qilishda faollik koʼsratishi, bu faollik maxalliy boshqaruv organlarining ish faoliyatida namoѐn boʼlishi lozim. Oʼzbekiston Respublikasida xududiy iqtisodiѐt muammolari va maxalliy byudjetlarni boshqarish amaliѐti hozirgi holatning taxlili quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi: - Oʼzbekiston Respublikasida maxalliy moliyalarning rivojlanishi xududiy iqtisodiy siѐsat kontsepsiyasiga asoslanadi;

3- Oʼzbekiston Respublikasida xududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiѐtidagi hamda tabiiy-jugʼrofiy joylashuvidagi xususiyatlardan kelib chikuvchi tafovutlar davlatning maxallaiy byudjetlarni boshqarish siѐsatiga ham oʼz taʼsirini oʼtkazadiki, buning natijasida maxalliy byudjet boʼgʼinlari oʼrtasida byudjet majburiyatlarining taqsimoti meʼzonlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Mazkur tafovutlar turli xududlar byudjet majburiyatlarining bir muncha yuqori va ayrimlarida esa, xatto, moliyaviy imkoniyatlarning taqsimotidagi keskin yetishmovchiliklarni keltirib chiqaradi, ushbu xolatlar davlatning maxalliy byudjetlarni boshqarish siѐsatida dolzarb axamiyat kasb etadi;

4 - Maxalliy byudjetlarning byudjet tizimida toʼtgan urni va axamiyati amaldagi byudjet qonunchiligi doirasida ular faoliyatini taʼminlashning xuquqiy-meʼriy va tashqiliy-iqtisodiy asoslari orqali yaqqol namoѐn boʼladi. Oʼzbekiston Respublikasining «byudjet tizimi toʼgʼrisida»gi qonunda ushbu asoslar timsolida maxalliy byudjetlar imkoniyatlari shakllanishi va ularni samarali boshqarish yunalishlari uchun zamin yaratgan. Biroq mamlakatimizda byudjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitidagi hamda byudjetsoliq siѐsati yaxlitligini taʼminlashdagi davlat tadbirlari va ularning real ijrosi xali bu soxada hal etilishi lozim boʼlgan muammolar mavjudligini tasdiqlamokda. Ijtimoiy imkoniyatlarning hozirgi bosqichida sotsial soxaga ajratilaѐtgan sarf xarajatlarning samaradorligini yanada oshirishni talab etilmoqda. Bunda asosiy eʼtibor sotsial infrastrukturaga yunaltirilaѐtgan xarajatlardan olingan natijaga qaratilishi lozim.

Istemol tanlovi nazariyasi odamlar qanday qarorlar qabul qilishini tasvirlaydi. Biz ko’rganimizdek keng qo’llanmaga ega. Bir kishi qanday qilib pizza va pepsi , ish va dam olish , iste’mol va jamg’arish va boshqalar orasidagi tanlovni tushuntirish mumkin .

Bu nuqtada , ammo, siz iste’molchi tanlovi nazariyasini ba’zi ishonchsizlik bilan munosabatda bo’lishingiz mumkin . Axir , siz iste’molchi hisoblanasiz. Siz har safar do’konga kirib sotib olish uchun qaror qilasiz. Va siz byudjet sig’imi va befarqlik egri chizig’ini chizib qaror qilmasligingizni bilasiz. Bu nazariya dalillarga qarshimi?

Javob yo’q. Iste’molchi tanlovi nazariyasi odamlar qanday qaror qabul qilishini so’zma-so’z taqdim qilishga harakat emas. Bu model hisoblanadi. Va biz birinchi bor 2-bo’limda muhokama qilganimizdek modellar butunlay haqiqiy bo’lishi uchun mo’ljallangan emas.

Iste’mol tanlovi nazariyasini ko’rish uchun eng yaxshi yo’l iste’molchilar qanday qaror qabul qilishi metaforasi hisoblanadi. Hech bir iste’molchi(Orada bir iqtisodchidan tashqari) nazariyada nazarda tutilgan aniq optimallashtirish orqali o’tmaydi. Biroq iste’molchilar o’z qarorlarini moliyaviy resurslari sig’imida qabul qilishadi. Va berilgan shu sig’imlar , ularning yuqori darajada qondiradi.

Iste’molchi tanlovi nazariyasi aniq, iqtisodiy tahlilga ruxsat bergann holda , bu shubhasiz , psixologik jarayonini bayon qilishga harakat qiladi.

• 
  Iste’molchining byudjet sig’imi ,uning daromadi va tovar narxlari berilganda sotib olish mumkin bo’lgan turli tovarlar kombinatsiyalarini ko’rsatadi. Byudjet sig’imi qiyaligi tovarlarning nisbiy narxiga teng.
  
• 
  Iste’molchining befarqlik chiziqlari uning afzalliklarini ifodalaydi. Befarqlik egri chizig’I iste’molchining teng baxtli qiladigan tovarlarning turli to’plamlarni ko’rsatadi . Yuqori befarqlik chiziqlari ustidagi nuqta quyiroq befarqlik chiziqlar ustidagilardan afzalroqdir. Har qanday nuqtada befarqlik egri chiziqlar qiyaligi iste’mol boshqa uchun bir yaxshilik savdo tayyor bo’lgan almashtirish – stavkasining iste’molchining chekli almashinuv darajasi hisoblanadi.
  
• 
  Iste’molchi eng yuqori befarqlik egri chizig’ida yotgan, uning byudjet sig’imidagi nuqtasini tanlab optimallashtiradi. Bu nuqtada,befarqlik egri chizig’I (tovarlar o’rtasidagi chekli almashinuv darajasi) byudjet sig’imi egri chizig’iga teng (tovarning nisbiy narxi).
  
• 
  Tovarning narxi pasayganda , buiste’molchi tanlovi daromad va almashtirish ta’siriga bo’linishi mumkin. Daromad ta’siri iste’molni oshiradi, chunki past narx iste’molchini yaxshiroq qiladi. Almashtirish samarasi bu narxlar o’zgarishi nisbatan arzon bo’ladi va iste’mol kattaroq rag’batlantirildi. Daromad ta’siri , befarqlik egri chiziqlarini pastdan yuqoriga harakatlantirsa , almashtirish ta’siri befarqlik egri chizig’I bo’ylab harakatini boshqa qiyalikda aks etadi.
  
• 
  Iste’molchi tanlovi nazariyasi ko’p vaziyatlarda qo’llanilishi mumkin. U nima uchun talab egri chizig’ potensial yuqoriga yo’nalganligi , nima uchun yuqori ish haqqi mehnat taklifi miqdorini oshirishi yoki kamaytirishi va nega yuqori foiz stavkalari jamg’armani ko’paytirish yokI kamaytirish mumkinligini tushintiradi.