Ishlab chiqarishda boshqaruv fakulteti

Friktsion ishsizlik safiga ish qidiraetgan yoki yaqin vaqt ichida ish bilan ta’minlanishni kutayotgan kishilar kiradi. Bunday turdagi ishsizlik:

• 
  ish va turar joyining o’zgarishi;
  
• 
  o’quv yurtlarini bitirish;
  
• 
  mavsumiy ishlarning tugallanishi natijasida yuzaga keladi.
  

Friktsion ishsizlik ishchi kuchlarini tarmoq va regionlar miqyosida samarali taqsimlanishiga ko’maklashadi, iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir qiladi.
Strukturaviy ishsizlar safiga ishlab chiqarish tartibi va texnologiyasini tubdan o’zgarishi sababli ishsiz qolgan kishilar kiradi. Bunday ishsizlik sharoitida hodim o’z malakasini oshirishi, hatto mutaxassisligini o’zgartirishiga to’g’ri keladi. Bunga esa ma’lum vaqt talab etiladi. Mehnat bozoridagi muvozanatning bunday buzilishi uzoqroq davom etadi. Shu sababli strukturaviy ishsizlik jiddiy muammolardan biri hisoblanadi.
Davriy ishsizlik ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning kamayishi oqibatida vujudga keladi.
Ishsizlik darajasi mehnat resurslaridan foydalanish darajasini tavsiflaydi. U quyidagicha hisoblanadi.
K_id = IS * 100/MR

Bu yerda K_id - ishsizlik darajasi; IS- ishsizlik soni.

Makroiqtisodiy statistika mehnat resurslari, xususan, iqtisodiy faol aholining tarkibini quyidagi atributiv (sifat) belgilar asosida guruhlab o’rganadi:

• 
  mulkchilik shakllari bo’yicha;
  
• 
  tarmoqlar bo’yicha;
  
• 
  mashg’ulotlar bo’yicha;
  
• 
  ijtimoy guruhlar bo’yicha;
  
• 
  yoshi va jinsi bo’yicha;
  
• 
  ma’lumoti bo’yicha;
  
• 
  hududlar miqiyosida;
  
• 
  millati bo’yicha va x.k.
  

Mehnat resurslarini tarmoqlar miqiyosida o’rganish:

• 
  mehnat taqsimotidagi qonuniyatlarni;
  
• 
  mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish yo’nalishini aniqlash imkoniyatini beradi.
  

Qishloq xo’jaligi tarmog’ida band bo’lganlarning salmog’i juda ham yuqori bo’lsa, u holda mazkur mamlakat (region) iqtisodiyoti agrar iqtisodiyot hisoblanadi.
Agar qishloq xo’jaligi tarmog’ida band bo’lganlar salmog’i boshqa tarmoqlarda band bo’lganlar salmog’idan past bo’lsa, u holda mazkur mamlakat iqtisodiyoti (region) industrial-agrar iqtisodiyot hisoblanadi.
Va nihoyat,sanoatda band bo’lganlarning salmog’i qishloq xo’jaligida band bo’lganlar salmog’idan yuqori bo’lsa, u holda mazkur mamlakat (region) iqtisodiyoti yuksak darajada taraqqiy etgan industrial iqtisodiyot hisoblanadi.
Makroiqtisodiy statistika xalq xo’jaligida band bo’lgan iqtisodiy faol aholini hududlar miqyosida o’rganishga katta e’tibor beradi. CHunki bunday tahlil:

• 
  mehnat resurslarining hududlar miqyosida qay darajada joylashganligi va Shunga binoan ishlab chiqarish yo’nalishlariga qanday o’zgartirishlar kiritish;
  
• 
  regionlar bo’yicha ishsizlik sonini aniqlash:
  
• 
  hududlar miqyosida mehnat birjalarining qay ahvolda ekanligi kabi makroiqtisodiy masalalarni o’rganish uchun zarurdir.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqa bozor turlari qatorida mehnat bozori ham amal qiladi. Mehnat bozori bu ishchi kuchi oldi-sotti qilish munosabatini bildiradi. Mehnat bozorida ham talab va taklif qonuni amal qiladi.
Mehnat bozori aniq shakllarda yuz beradi, ulardan eng muhimi mehnat birjasidir. Savdo birjasi singari mehnat birjasi tovarni - ishchi kuchini pulga ayriboshlashda vositachilik qiladi, ish kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona yoki firma o’rtasida turadi. Birja bir vaqtning o’zida ham ishchi kuchini sotuvchi , ham uning haridori nomidan ish ko’radi. U ishchi kuchiga tushgan talabga binoan ro’yhatdan o’tgan ishsizlarni bo’sh ish joyini egallash uchun har xil firma tashkilot va idoralaga yuboradi.
16 yoshga to’lgan bolalar koeffitsienti (K_16yosh) 16 yoshga to’lgan o’smirlar sonini mehnatga layoqatli mehnat yoshidagi aholi soniga bo’lish yordamida hisoblanadi. Ishga jalb qilingan o’smirlar koeffitsienti esa mehnat qilish yoshida bo’lmagan o’smirlar sonini mehnatga layoqatli, mehnat yoshidagi aholining o’rtacha soniga bo’lish yordamida aniqlanadi.
Ishga jalb qilingan pensionerlar koeffitsient esa mehnat qilish yoshidan o’tgan pensionerlar sonini mehnat yoshidagi aholini o’rtacha soniga bo’lish yordamida hisoblanadi.
Mehnat resurslarining mutlaq o’sish ko’rsatkichi yuqorida qayd etilgan 16 yoshga to’lgan aholi soni, xalq xo’jaligiga jalb qilingan mehnat yoshida bo’lmagan o’smirlar, pensionerlar va mazkur hududga kelganlar sonining yig’indisidan iborat.
MR_kup=U_16yosh + U_xxb + P_xxb + KEL_myo
Mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari quyidagi tartibda aniqlanadi.
1. Mehnat resurslarining bandlik koeffitsienti:
IF_a
K_b = ---------- * 100
MR

2. Iqtisodiy faol aholining yuklama koeffitsienti:

INF_a
K_yuk = ----------------- * 100
IF_a
3.Aholi yosh tarkibini samaradorlik koeffitsienti:
16 yoshiga to’lganlar soni
K_yots = ------------------------------------ * 100
ME_a

Mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlarini hududlar miqiyosida o’rganish:

• 
  mavjud foydalanilmayotgan mehnat resurslarining joylardagi zahiralarini;
  
• 
  regionlardagi mehnat resurslarining qay darajada shakllanib borayotganligi;
  
• 
  aholining iqtisodiy faollik darajasi va Shu kabi makroiqtisodiy qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi.