|
Pul bozoridagi muvozanat.
Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari.
Pul – iktisodiyot sub`ektlari mulkining bir turi bo`lib, mulkning boshka turlaridan ikki xususiyatiga ko`ra fark kilad: birinchidan, pul yukori likvidliliklar, ya`ni kiska muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshka buyumga ayirboshlanish kobiliyatiga ega; ikkinchidan baxolar o`zgarmas bo`lgan sharoitda pul yoki xech kanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi boshka mulk turlarinikidan ancha kam. SHunga karamasdan kishilar nima uchun mulk sifatida pulga egalik kilishga xarakat kiladilar? Bu savolga javobni pulning funktsiyalaridan topamiz.
Odatda pulning uch asosiy funktsiyasi mavjud deb karaladi.
Bular : 1) to`lov vositasi (almashinuv vositasi); kiymat o`lchovi vositasi,. jamgarish ( boylik to`plash) vositasi.
Umumiy ekvivalentlilik, yukori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to`lov vositasiga aylantiradi. Xozirgi zamon iktisodiyotida to`lovlar uch yo`l bilan amalgam oshiriladi: 1) nakd pul to`lovi; 2) bankdagi xisobvaraklarda yozuv orkali, ya`ni nakd bo`lmagan pul ko`chirish orkali; 3) bir shaxsning ikkinchi shaxsga karzdorliligini tasdiklovchi xujjatlar( veksellar, karz majburiyatlari) yordamida.
Kiymat o`lchovi sifatida pullar tovarlar baxosini ifodalaydi va turli tovarlar kiymatini takkoslash imkonini beradi.
O`z tovari uchun olgan pulini sotuvchi doim xam birdaniga ishlatvermaydi. SHu sababga ko`ra pullar ularga o`tkazilgan kiymatni saklab turishlari juda muxim. Agar pul aytilgan xususiyatga ega bo`lsa, unda u boylik to`plash maksadida jamgariladi. Pulning bu funktsiyasini mukobil tarzda mulkning boshka turlari - obligatsiyalar, aktsiyalar, ko`chmas mulk xam bajarishi mumkin.
Rivojlangan iktisodiyot sharoitida pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifasi jamgarish vositasi vazifasiga nisbatan muximrok ao`xamiyat kasb etadi.
Pulning yukori likvidliligi va kiymatni saklab turishi xususiyatlar barcha turdagi to`lov vositalarida bir xil emas. Nakd pullar va muddatsiz depozitlarning likvidliligi djarajasi muddatli depozitlarga yoki veksellarga karaganda yukorirok. SHu sababli pul massasi likvidlilik darajasining pasayib borishi tamoyiliga asoslangan agregatlarga bo`linadi. Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini aniklashda - M1; M2; M3; M4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi.
Pul agregatlarining tarkibi va mikdori turli mamlakatlarda o`zaro fark kilish mumkin. Kuyida umumlashtirib olingan pul agregatlari tarkibini keltiramiz:
“M0- bank tizimidan tashkaridagi nakd pullar va tijorat banklarining
Markaziy bankdagi rezervlari;
M1 = M0 + muddatsiz depozitlar, yo`l cheklari va boshkalar;
M2 =M1 + (mikdori va muddati cheklangan) muddatli depozitlar va boshkalar ;
M3 = M2+(mikdori va muddati cheklanmagan) muddatli depozitlar va boshkalar”*
Makroiktisodiy taxlilda M1 va M2 pul agregatlari eng ko`p foydalaniladi. Pul agregatlarining dinamikasi turli sabablarga boglik. Masalan, daromadlarning oshishi natijasida M1ga talab tezrok o`ssa, foiz stavkasining o`sishi natijasida M2 va M3ga talab M1ga nisbatan tezrok o`sadi.
2. Pulga talabning klassik nazariyasi.
Pulning mikdoriy nazariyasi pulga bo`lgan talabni almashinuv tenglamasi yordamida aniklaydi:
M · V = P · Y
Bu erda: M – muomaladagi pul mikdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baxolar darajasi (baxo indeksi); Y – real YAIM.
Pulning aylanish tezligi, iktisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barkaror bo`lganligi uchun xam doimiy kattalik deb kabul kilinadi. Ammo bank tizimiga xisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy kilinishi natijasida u o`zgarishi mumkin. V doimiy bo`lgan sharoitda almashtirish tenglamasi kuyidagicha bo`ladi:
M · V* = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan: M= P · Y / V* P · Y – nominal YAIM mikdorini bildirishini va doimiy mikdorligini xisobga olsak, muomala uchun zarur bo`lgan pul mikdori ishlab chikarilayotgan tovarlar va xizmatlar mikdori va ularning baxosi o`zgarishlariga, boshkacha aytganda, nominal YAIM o`zgarishiga boglik. Muomaladagi pul massasining o`zgarishi, klassik nazariyaga ko`ra, Y sekin o`zgarishi tufayli asosan baxolar darajasiga ta`sir ko`rsatadi. Bu xolat “pulning neytralligi” nomini olgan.
Monetaristlar koidasiga ko`ra xukumat pul massasining o`sish sur`atini, real YAMMning o`rtacha o`sish sur`ati darajasida ta`minlab tursalar iktisodiyotda baxolar darajasi barkaror bo`ladi.
Fisher tenglamasidan tashkari bu tenglamaning boshka bir shakli Kembrij tenglamasidan xam keng foydalaniladi:
M=k*PY
Bu erda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari mikdor.
k - koeffitsientni nominal pul mikdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini ko`rsatadi.
Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo`lgan turlicha moliyaviy aktivlar mavjudligini va daromadni ularning kaysi biri ko`rinishida saklashni tanlash imkoniyati mavjudligini ko`zda tutadi.
Pulga real talab kuyidagi ko`rinishda xisoblanadi: (M/P) D = k Y
Bu erda: M/R – “real pul koldigi”, “pul mablaglarining real zaxirasi” deb nomlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
