Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

Ijtimoiy demografik muommolar Markaziy Osiyodagi eng muhim muommo bo`lib hisoblanadi. Chunki Markaziy Osiyo hududida 55 mlndan ortiq kishi yashamoqda. Tabiiy o`sish aholining zichligi –joylashivi , bilimdonlik darajasi, kasbi , mehnat resurslari bilan ish bilan ta`minlanganligi va boshqa demografik ko`rsatkichlar Respublikalarda turlicha. Shuningdek iqtisodiyotga rivojlanish darajasi moddiy texnika ba`zasi va ishlab chiqarish texnologiyasi bir xilda emas. Kishilarning tabiatga va ishlab cjhiqarishga bo`lgan munosabati va ta`siri ham boshqa - boshqa. Ba`zi hududda ishlab chiqarish kuchlari mehnat vositalari xo`jalik tarmoqlari moddiy texnika ba`za to`planib qolgan, boshqa bir joyda esa uning aksi. Oqibatda inson – jamiyat tabiat o`rtasidagi o`zaro munosabatda nomutanosibliklar bo`ladi. Bu hol ham tabiiy, ham ijtimoiy ekologik muommolarni vijudga keltirmoqda, buni biz O`zbekistonda, Qozog`iston va boshqa Respublikalarda ham ko`rmoqdamiz.

Iqlim bilan bog`liq muommolar keyingi 10-15-yil orasida xududda ilish kuzatilmoqda. (CO<sub>2</sub> konsentrasiyasining ortishi va antropogen omillar asosida ). Suvga bo`lgan talab keyingi chorak asrda ortib borayotir. Sug`orib ekiladigan yerlar maydoni 1,5 barobarga ko`payib, hozirgi kunda birgina O`zbekistonda 4.5 mln ga dan ortib ketdi. Oqibatda yirik daryolarimiz suvlari Orolga to`liq bormayotir. Orol dengizi sathi pasayib bormoqda. Suvdan holis bo`lgan yerlar oldingi qirg`oq chizig`idan 100-150km dengiz tomoniga kirib bordi. Natijada harorat 1,5 gradusga ortdi, nisbiy namlik 10-15 %ga kamaydi. Orol dengizining 1960 -yildagi maydoni 689000 kvadrat kilometr, suv satxi 53,4 metr bo`lgan bo`lsa, 1994-yilga kelib bu kattaliklar 32500 kv km va 36,6 metrni tashkil etdi. 2000 -yilda Orol dengizining maydoni yanada qisqardi va suv satxi pasaydi, oqibatda Orol yuzasida taqsimlangan modda va energiya miqdori keskin o`zgardi. Orol, Orol atrofi va Orol havzasida ekalogik muammolar vujudga keldi. Yer usti suvlarining ekalogiyasida o`zgarishlar yuz berdi. Agarda daryoni suvi Markaziy Osiyo regionida 125-128 kub/km ni tashkil etgan bo`lsa, shundan qishloq xo`jaligida 110 kub/km suv foydalanilmoqda. Natijada 35-38 kub km suv yuqori darajada minerallashib qoldi. Menirallashgan suvlar yana daryolarga va boshqa suv havzalariga quyilmoqda. Sanoat chiqindilari, tashlandiq suvlar toza suvning ifloslanishuviga sabab bo`lmoqda. Yer resurslaridan foydalanish va tuproqlarning ekalogik holatida ham o`ziga xos ko`rsatkichlar mavjud. Tog` kon sanoatining rivojlanishi bilan antropogen buzilgan landshaftlar vujudga keldi va kelmoqda. Faqat O`zbekistonda 1956-1960- yillarda shamol eroziyasi natijasida 200.000 gektar maydon paxtazorlar nobud bo`lgan. Tuproqqa ishlov berishning qoloq usullaridan foydalanish natijasida tuproqning zichlashuvi kuchaydi, hosildorlik kamayib ketish hollari kuzatilmoqda. Pestisid va miniral o`g`itlarning tuproqqa ta`siri ularning miyoridan ortiqcha ishlatilishi natijasida ortib bordi. Masalan: paxtachilikni rivojlantirish uchun O`zbekistonda har gektar yerga 300 kg azot, 200 kg fosfor, 110 kg kaliy o`g`itlari solinadi. Ayrim joylarda undan ham ko`p foydalaniladi. Sug`orishni to`g`ri tashkil etmaslik va suvdan noto`g`ri foydalanish oqibatida ham suv resurslarini, sug`oriladigan yerlarning egologik holati yomonlashdi, chuchuk suv tanqisligi yuzaga kelmoqda. Su`niy sug`orish natijasida inson tabiatga juda katta ta`sir ko`rsatmoqda. Masalan: paxta suvni ko`p talab qiladi. Har gektar ekin maydoniga 5-8 ming kub metr suv sarf qilinadi. Birgina O`zbekistonda chigit ekilgan maydon 1,3 mln ga atrofida. Sug`orish tizimini to`g`ri tashkil etmaslik natijasida dala maydonlariga berilayotgan suvning yarmi yetib bormaydi. Mutahassislarning hisoblashlaricha Markaziy Osiyoning ba`zi bir joylarida meyoriy suvga nisbatan 5-7 marta ko`p suv sarflanmoqda. Natijada yer shurlanishi kuchaymoqda va ayniqsa O`zbekiston, Turkmaniston hududlaridagi har 3 ta sug`orma yerlarga 1 ga shurlangan yer to`g`ri keladi. Chuchuk suv yetishmasligi muammosi turgan bir vaqtda shaharlarda suvdan foydalanish meyorlari oshgan holda buzulmoqda. Me`yorga nisbatan Dushanbeda 1,6 martaga, Toshkentda 2,0 martadan ko`p, Buxoro va Navoiy viloyatlarida 3,0 marta ko`p chuchuk suv iste`mol qilinmoqda. Tuproqlarning pasporti (xossa va xusiyatlari tavsilotlari yig`indisi) ilmiy asosda o`rganilmay turib, ularning suvga bo`lgan talabchanligi hisobga olinmay turib, nazoratsizligi oqibatida behudaga suvlar sarflanmoqda. Natijada yerlarning melliorativ holati yomonlashidi. Jumladan, 1 gektar sug`oriladigan yerga o`simlik turlarini inobatga olgan holda o`rtacha 7-10ming kub/metr suv sarflanishi kerak bo`lgan holda, nazoratsizlik oqibatida Turkmanistonda- 20; Qozog`istonda-17.5; O`zbekistonda-15; Tojikistonda-14.5 ming kub metr suv sarflanmoqda. Bu kabi salbiy holatlarni va yuzaga kelgan ekologik muammolarni hayvonot olami, o`simliklar dunyosi diqqatga sazovar landshaftlar misolida ham keltirish mumkin va hokozo. Markaziy Osiyo hududida tabiyat –inson- jamiyat- antropogen landshaft munosabatlarini yurgizishda juda katta extiyotkorlik bilan ish olib borish kerak. Shuning uchun, birinchi navbatda berk havzaga xos bo`lgan tabiiy va ijtimoiy qonunlarni bilib olish, ikkinchidan tabiatning insonga, insonning tabiatga, antrapogen landshaftning tabiatga va insonga bo`lgan ta`siri, sir asrorlarini ilmiy amaliy, tadqiqotlar orqali to`g`ri anglab yetish, uchuncuidan tabiiy va ijtimoiy sharoitlarni ilmiy asoslab o`rganishdir.

Xulosa

Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon va hechqayerdaoson, beto‘siq kechmagan. Har doim va hamma davrlarda jamiyatoldida muayyan muammolar ko‘ndalang bo‘lib turgan. Bular, birtomondan, tabiat ofatlarining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladiganyer silkinishlari, suv toshqinlari, qurg'oqchilik, quyosh radiatsiyasio‘zgarishi bilan bog‘liq turli epidemik kasaliiklar va hokazolar bo‘lsa,

ikkinchi tomondan, inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ijtimoiyiqtisodiy,

siyosiy-madaniy hayotga oid bo'lgan antropogen muammolardir.Jahon miqyosida yuz bergan jarayonlaritahlili shuni ko‘rsatadiki,hozirgi vaqtda, insoniyat uchun o‘tkir, dolzarb bo‘lib turganglobal muammolar quyidagilardan iborat:

a) Yer yuzida tinchlikni ta’minlash va yalpi qirg‘in urushlarining

oldini olish (urush va tinchlik muammosi);

b) atrof- muhitni samarali muhofaza qUish (ekologik muammo);

d) aholi sonining orta borishi bilan ishlab chiqarish rivojlanishi

mutanosibligiga erishish (demografik muammo);

e) Yer yuzi aholisini zarur oziq-ovqat va energiya manbalari

bilan ishonchli ta’minlash;

f) ochlik,- qashshoqlik va qoloqlikni tugatish uchun yuksak

rivojlangan va ulardan keyinda qolgan mamlkatlar o‘rtasidagikeskin

farqni bartaraf etish;

g) xavfli kasalliklarni tugatish;

h) inson ma’naviy-axloqiy muhiti sofligini ta’minlash (etikologiya

muammosi) va boshqalar.

Bu muammolaming har biri u yoki bu darajada ijtimoiysiyosiy,iqtisodiy, huquqiy nuqtayi nazardan ilmiy tahlil etilgan.Ayni vaqtda, davrimizning umumbashariy muammolariningfalsafiy talqini ham ilmiy adabiyotlarda o‘z ifodasini topmoqda.Global muammolarni falsafa nuqtayi nazaridan o‘rganishda,dastawal ularning mohiyati, kelib chiqish sabablari, bartaraf etishyoilarini, umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga e’tiborberilmoqda. Buning uchun bu muammolarni tahlil qilishdafalsafaning tarixiylik, mantiqiylik, tizimiylik kabi tamoyillarigasuyanilmoqda. Global muammolar insoniyat rivojlanishiningnatijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelganijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ham oqibatidir.Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va hal etilishiningmurakkabligi jihatlariga ko'ra, ularni uch guruhga ajratish mumkin: