"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 
YaF=SST-IT. 
bunda, 
YaF - yal’i foyda; 
SST- sotishdan olingan sof tushum; 
IT - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 
- asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yal’i 
foyda bilan davr harajatlari o‘rtasidagi tafovut, va ‘lyus asosiy faoliyatdan
ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi: 
 
AFF = YaF-DX+BD-BZ, 
bunda, 
AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; 
DX-davr harajatlari; 
BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; 
BZ-asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar; 
Xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi ‘lyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va 
minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi: 
UF=AFF+MD-MX, 
bunda, 
UF - umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; 
MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; 
MX - moliyaviy faoliyat harajatlari; 
- soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan 
foyda ‘lyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va 
minus zarar sifatida aniqlanadi: 
STF=UF+F’-FZ, 
bunda, 
STF - soliq to‘langungacha olingan foyda; 
F’ - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; 
FZ - favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar; 
- yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik 
yurituvchi sub’ekt ixtiyorida qoladi, o‘zida daromad (foyda)dan to‘lanadigan 
soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va 
to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar to‘langunga qadar olingan 
foydani ifodalaydi: 

---

SF= STF-DS-BS, 
bunda, 
SF - sof foyda; 
DS - daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliq; 
BS - boshqa soliqlar va to‘lovlar. 
Mahsulotni sotishdan olinadigan foyda miqdori ichki va tashqi omillarga 
bog‘liq bo‘ladi. Ichki omillar, bu - korxonada zamonaviy texnika va 
texnologiyalarni joriy qilish, xo‘jalik yuritish darajasi, rahbariyat va 
menedjmentning mashuliyati, mahsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarish va 
mehnatni tashkil etish darajasidir. Korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan tashqi 
omillar qatoriga esa, bozor konhyunkturasi, istehmol qilinuvchi modiy-texnik 
resurslarning bahosi, amortizatsiya normasi, soliq tizimi kabilar kiradi. 
Foyda korxona faoliyatining muhim iqtisodiy ko‘rsatkichi bo‘lsada, uning 
samaradorligini to‘la tavsiflab bermaydi. Korxona faoliyati samaradorligini 
aniqlash uchun natijalarni (foydani) harajatlar yoki bu natijalarga erishish uchun 
sarflangan resurslar bilan solishtirish lozim. 
Bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitlarida rentabellikning ahamiyati 
va o‘rni o‘sib bormoqda. U korxona faoliyati va ka’ital qo‘yilmalar iqtisodiy 
samaradorligining asosiy mezoni, korxona va xo‘jalik yurituvchi tashkilotlarni 
baholashning sintetik ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
Yangi sharoitlarda korxonalarning faoliyatlarida yuqori moliyaviy 
natijalarga erishishga intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda. 
Har qanday xo‘jalik mexanizmi uchun asos bo‘lib korxona faoliyatini 
rejalashtirish va unga obhektiv baho berish, tahlim olish, mehnatga haq to‘lash va 
iqtisodiy rag‘batlantirish fondlaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining 
turli bosqichlarida harajat va natijalarni solishtirish ko‘rsatkichlari xizmat qiladi. 
Rentabellik va foyda ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda ularga ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin bo‘lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlariga ta’sirini hisoblash uslubiyatini egallash muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu omillarni boshqarish orqali korxonada daromadni oshirish 
zahiralarini izlab to‘ish va rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish 
mexanizmini yaratish mumkin. 
Rentabellik va foydaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni turli xil belgilariga ko‘ra 
tasniflash mumkin. Masalan, bu omillar ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Ichki 
omillarga korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan hamda korxona faoliyatining turli 
yo‘nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo‘ladi. Tashqi omillarga korxona 
faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning 
o‘sish surhatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar kiradi. Tahlil 
jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko‘rsatkichlarini tashqi 
ta’sirlardan “tozalash” imkonini beradi hamda korxona yutuqlarini obhektiv 
baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Rentabellikning mohiyatini faqat foyda shakllanishini tahlil qilish asosida 
ochib berish mumkin. Korxona mahsulotni sotish natijasida o‘z harajatlarini 
qo‘lashdan tashqari foyda ham olgan taqdirda rentabelli hisoblanadi. 

---

Rentabellik ko‘rsatkichlari korxona faoliyati qanchalik foyda keltirishini 
ko‘rsatadi. 
Bu 
ko‘rsatkichlar 
moliyaviy 
hisobotning 
ichki 
va 
tashqi 
foydalanuvchilarda 
qiziqish 
uyg‘otib, 
korxona resurslaridan 
foydalanish 
samaradorligi hamda uning investitsiyalarni jalb qilish qobiliyatini aniqlaydi. 
Xususiy yoki qarzga olinuvchi ka’italning rentabelligi korxonaga mablag‘lar 
kiritishning 
rentabelligini 
tavsiflovchi 
asosiy 
ko‘rsatkichlardir. 
Bu 
ko‘rsatkichlarning iqtisodiy turlanishi (inter’retatsiyasi) yaqqol ko‘zga tashlanadi: 
sarflangan har bir so‘m qarzga olingan (xususiy) ka’italga necha so‘m foyda to‘g‘ri 
keladi (hisob-kitoblarda korxonaning balans yoki sof foydasidan foydalanish 
mumkin). 
Rentabellikni zamon va makon qoidalariga ko‘ra tahlil qilishda asosli 
xulosalarga kelish uchun zarur bo‘ladigan uchta xususiyatni inobatga olish zarur.
Birinchi xususiyat korxona faoliyatining vaqt jihati bilan bog‘liq. Masalan, 
mahsulotni sotish rentabelligi koeffitsienti hisobot davridagi faoliyat natijalari 
orqali aniqlanadi; uzoq muddatli investitsiyalarning yuzaga kelishi mumkin 
bo‘lgan va rejalashtirilayotgan samarasi inkor qilinmaydi. Agar korxona katta 
miqdordagi investitsiyalar talab qiluvchi yangi texnologiyalar va yangi mahsulot 
turlarini ishlab chiqarishga o‘tadigan bo‘lsa, u holda rentabellik ko‘rsatkichlari 
vaqtinchalik ‘asayishi mumkin. 
Ikkinchi xususiyat tavakkalchilik muammosi bilan bog‘liq bo‘lib, 
tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lgan loyihalar ba’zida katta foyda keltirishi ham 
mumkin. 
Uchinchi xususiyat baholash muammosi bilan bog‘liq. Masalan, xususiy 
ka’italning rentabellik ko‘rsatkichi surhati va maxraji turli xil harid qobiliyatiga 
ega bo‘lgan ‘ul birligida keltiriladi. Ko‘rsatkichning surhati, yahni foyda 
o‘zgaruvchan (dinamik) bo‘lib, faoliyat natijalarini hamda tovar va xizmatlarning 
asosan o‘tgan yilda yuzaga kelgan bahosini aks ettiradi. Ko‘rsatkichning maxraji, 
yahni xususiy ka’ital bir qator yillar davomida shakllanadi. U joriy bahodan ancha 
farq qilishi mumkin bo‘lgan, hisobga olish bahosida aks ettiriladi. Demak, xususiy 
ka’ital rentabellik koeffitsientining katta bo‘lishi, doim ham korxonaga 
kiritilayotgan ka’ital qaytimiga mos kelavermaydi; moliyaviy qarorlarni qabul 
qilishda bu ko‘rsatkichni e’tiborga olishdan tashqari, korxonaning bozordagi 
bahosini (bozor ka’italizatsiyasi) ham inobatga olish zarur. 
Korxona faoliyatining samaradorligini tavsiflovchi rentabellikning asosiy 
ko‘rsatkichlari quyidagicha: 
1. Aktivlar rentabelligi. (
Ra
): 
u yerda: SF – sof foyda; 
JAyk – korxona jami aktivlarining o‘rtacha yillik qiymati. 
Korxonaning 
jami 
aktivlari 
rentabeligi 
korxona 
aktivlariga 
qo‘yilgan 
mablag‘larning bir so‘miga to‘g‘ri keladigan sof foyda, aktivlardan qanchalik 
darajada foydalanilganligini ifoda qiladi.