«ishlab chiqarishda boshqaruv» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi malakaviy amaliyot

2.Sanoat Qurilish banki Sergeli filialida blokcheyn texnalogiyalari asosida yaratilgan bank maxsulotlari va xizmatlarini organish.
Sanoat Qurilish banki Sergeli filialida xulqiy segmentatsiya bank mijozining ishini, ya’ni bankdan o’tadigan schetlar va operatsiyalar holatini o’rganish asosida qilinadi. Fransuz bankirlari tomonidan aholi xulqi bo’yicha quyidagicha klassifikatsiyalanadi:

• 
  bugungi kun bilan yashovchi odamlar;
  
• 
  avantyuristlar;
  
• 
  ishlatuvchilar, ya’ni realistlar. O’z xulqida passivlar, lyokin moddiy boyliklarga hurmat bilan qaraydiganlar, hodisalarning diqqat markaziga intiluvchi shaxslar.
  

Bozor to’g’risidagi ma’lumotlarni o’rganish asosida tijorat banki o’z strategiyasini ishlab chiqadi. Strategiya turlicha ko’rinishda bo’lishi mumkin: o’zlashtirilgan xizmatlarni o’zining eski mijozlariga sotish, kiritish strategiyasi (eski bozorda oldingi xizmatlarni yangi mijozlarga sotish), rivojlantirish strategiyasi (yangi bozorda eski xizmatlarni sotish), yangi xizmatlarni sotish strategiyasi. Bozor munosabatlari sharoitida bank mijozlari tarkibi mulkchilik shaklidan kelib chiqib o’zgaradi. Hozirgi kunda bank mijozlari sifatida davlat korxona va tashkilotlari, xususiy korxona va tashkilotlar, yakka tartibdagi tashkilotlar, qo'shma va xorijiy korxona va tashkilotlar, korporatsiyalar hamda aholi bo’lishi mumkin.
Rejali iqtisodiyot davrida barcha mulklar, korxona va tashkilotlar asosan davlat tasarrufidaedi. Shundan kelib chiqib, bank mijozlarining ko’pchiligi davlat korxonalari, jamoa xo’jaliklari va tashkilotlar hamda aholi qo’lida bo’lgan.Shuningdek, iste’molchilarni bankdan qanchalik uzoqda joylashganlik darajasi, yosh differensiatsiyasi bo’yicha kо’rib chiqish mumkin.
Yoshi bo’yicha mijozlarning quyidagi guruhlari ajratiladi:
1. 15-20 yoshdagi mijozlar. Bu talabalar birinchi marta ishlayotgan shaxslar, nikoh qurmoqchi bo‘lgan insonlardir. Ularga pul o’tkazmalari bo’yicha xizmatlar, qisqa muddatli ssudalar, qo’yilmalarning nisbatan sodda shakllari, turizm bilan bog’liq bo’lgan bank xizmatlari zarur.
2. Yaqinda oila qurgan yoshlar (25-30 yosh). Ular uy sotib olishlari. uzoq foydalanadigan iste’mol tovarlarini sotib olishlari lozim. Mazkur guruh er-xotin qo’shma bank hisobraqamini ochishga, tovarlami sotib olish uchun kredit kartochkasiga,qayta tiklanuvchi kreditning turli shakllariga ehtiyoj bildiradilar. Ular ko’proq qo’yilm alarning maqsadli turlaridan va oilani moliyaviy himoyalash xizmatlaridan foydalanishadi.
3. 30-45 yoshdagi mijozlar. Ularning birinchi navbatdagi maqsadlari yashash sharoitlarini yaxshilash, bolalariga ta’lim berish. Ular iste’mol kreditlaridan foydalandilar. Moliyalashtirish, ta'lim,qo’yilmalarni investitsiyalash, soliqqa solish, sug‘urta masalalari bo’yicha maslahatga ehtiyoj sezadilar.
4. Katta yoshdagi mijozlar. Ular yig’ilgan kapitalga egalar va uning to’la butligi va haqiqiy barqaror foydani ta’minlashga intiladilar. Mazkur bank mijozlari yirik qoldiqlarni bank hisobraqamlarida saqlaydilar. Yuqori darajali shaxsiy xizmat ko’rsatishni (moliyaviy maslahat. kapitalni tasarruf etishda yordam va h.k) talab qiladilar.
Tijorat korxonalari savdo aylanmasining hajmi bo’yicha ma'lum xizmatlarga ehtiyoj bildirishlari mumkin:
Birinchi navbatda, bu kichik firmalar (cheklangan moliyaviy imkoniyatlarga ega bo'lgan oilaviy korxonalar). Faoliyat katta emas. Ular uchun bank shaxsiy xizmat, ko’rsatish va ko’chmasmulkni boshqarish bo’yicha rejalarni, maxsus boshlang’ich ssudalarni, iste’mol tovarlarini kreditga olinishi, hayotni sug’urtalashtirishni, pullarni o’tkazish bo’yivha xizmatlarni taklif qiladi.
O’rtacha firmalar. Ular uchun operatsiyalar kengaytirish uchun uzoq muddatli moliyalash manbalariga ehtiyoj, buxgalterlik va hisob-kitob ishlarining, shuningdek naqd pullar bilan bog’liq operatsiyalarning kichik bo’lmagan hajmlari xarakterli. Bank bundaymijozlarga quyidagi xizmatlarni taklif qiladi.
O’zbekiston iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojalnishi oqibatida biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa elektron tijoratning ahamiyati juda oshdi. Bugungi kunga kelib, har bir internet foydalanuvchisi elektron tijorat so’zining ma’nosini tushunishga harakat qilib ko’rgan. Hali o’zining uzoq tarixini qurishga ham ulgurmagan bunday faoliyat bilan bog’liq AQSh bozorlarida yiliga o’rtacha 1,5-2 trln. AQSh dollari miqdorida mablag’lar aylanadi. O’zbekistonda Elektiron tijorat bank tizimida o’rganish.
O’zbekistonda Elektiron tijorat bank tizimida o’rganish.Elektron tijorat (ET, ecommerce) termini juda keng tushuncha bo’lib, unga ko’plab ta’riflar berilgan. Keltirilgan ta’riflarni aksariyatida: «…internet orqali amalga oshirilgan har qanday savdo yoki tranzaksiya elektron tijorat deb ataladi». Lekin bu ta’rif ET tushunchasini to’laligicha yorita olmaydi.
Yana bir ta’rifda ET — quyidagilarni foydalanib asoslangan, avtomatlashgan tijorat faoliyati hisoblanadi: telekommunikatsiya tarmoqlari, birinchi navbatda, Internet; axborot texnologiyalari, shu jumladan, vebxizmatlari; maxsus huquqiy me’yorlar, standartlar, protokollar, tasniflash deb ta’riflangan. Bu ta’rif elektron tijoratning o’ta keng ta’rifi bo’lib, shu bilan birga, biroz mavhum hisoblanadi.
Birlashgan Millatlar Tashki loti (BMT)ning savdo qonunchiliga bo’yicha tashkiloti (UNCITRAL) o’zining me’yoriy hujjatlarida elektron tijoratga qonuniy jihatdan ta’rif bergan. Bilamizki, UNCITRAL tashkiloti dunyoda savdoga oid har qanday qonun va terminlarni standartlashtiradi. ET terminini ham ushbu tashkilot o’z hujjatlarida standart holiga keltirgan.
BMT Bosh Assambleyasi 1996yil 16dekabrda elektron savdo haqida №51/162 rezolyutsiyasini qabul qildi. Bu rezolyutsiyaga asosan elektron axborot uzatish va axborotni qayta ishlovchi vositalari orqali amalga oshiriladigan quyidagi jarayonlarga va biznesope ratsiyalariga elektron tijorat deb qaraladi, bular: buyurtmachilar va tovar yetkazib beruvchilar orasida aloqalar o’rnatish, tijoratga oid axborotlarni almashish, bozorning marketing tadqiqotlarini olib borish, savdo belgilarini reklama qilish, mahsulot va xizmatlarni sotilishini ta’minlash, fizik mahsulot va xizmatlarni savdosini tash kil qilish, shuningdek, elektron materiallar savdosini tashkil qilish, litsenziyalar berish, ishga yo’llash, faktoring va lizing operatsiyalari, treyding, konsalting, injiniring, investitsiyalash, sug‘urtalash, bank xizmatlari, korxonaning avtomatlashtirilgan resurs boshqaruvini ishlatish, korxonaning ma’muriy masalalarini hal qilish, buxgal terik hisobini olib borish, kadrlarni boshqarish va elektron usulda hal qilinadigan boshqa har qanday faoliyatlardir.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ham elektron tijo ratga O’zbekiston Respublikasi «Elektron tijorat to’g‘risida»gi Qonunning 3-moddasida quyidagicha ta’rif berilgan «Axborot tizim laridan foydalangan holda amalga oshiriladigan, tovarlarni so tish, ishlarni bajarish ва xizmatlar ko‘rsatishga doir tadbirkorlik faoliyati elektron tijoratdir». Yuqorida keltirilgan ta’rif eng aniq ta’rif hisoblanadi. Bayon etilgan fikrlardan kelib chiqib, elektron tijoratga shunday ta’rif berish mumkin : «Elektron tijorat — bu elektron kommunikatsiya va axborotni qayta ishlaydigan raqamli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladigan har qanday iqti sodiy faoliyatdir». Internet tizimi orqali firmalar amalga oshirishi mumkin bo’lgan elektron biznesning asosiy modellari 1rasmda keltirilgan. Sanab o’tilgan elektron biznes modellarini amalga oshirishda Internet tizimi asosiy tarmoq bo’lib hisoblanadi, bundan tashqari, yana quyidagi tizimlardan foydalanish mumkin:
• lokal tarmoq LAN (Local Area Net);
• virtual lokal tarmoq VLAN (Virtual Local Area Net);
• korporativ tarmoq;
• korporativ tarmoqning xususiy bo’lgan tarmoqchasi VPN (Virtual Private Network); “Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o’z ichiga oladi. O’z navbatida Elektron kommersiya tizimi uch sinfga bo’linadi:
• Chakana savdoni tashkil qilishbo’yicha (biznesiste’molchi, B2C);
• Biznes hamkor bilan aloqlar o’rnatish (biznes-biznes, B2B);
• Iste’molchilar o’rtasidagi savdo (iste’molchiiste’molchi, C2C); Misol; sifatida – virtual auksion www.Ebay.com ni keltirish mumkin Elektron tijoratning o’ziga xos qulayliklari va ustunliklari mavjud:
• Xalqaro operatsiyalarda axborot olish tezligi oshadi;
• Ishlab chiqarish va sotish davri qisqaradi;
• Arzon kommunikatsion vositalardan foydalanish evaziga axborot almashish xarajatlari kamayadi. Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash orqali iste’molchibilan ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida hamkor va mijozlarni tezkor axborot bilan ta’minlash, sotuvning alternativ yo’llarini, misol uchun tijorat saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish imkoni beradi.
• Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishini, marketing, menejment kabi sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, O’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlari yildan yilga o’sib borayotganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Uning rivojlanishi milliy ishlab chiqaruvchilarimizga yangi bozorlar ochish, yangi mijozlar topish imkoniyatlarini yaratadi. Elektron tijoratni rivojlantirish bo’yicha tanlangan va amaldagi yo’ldan to’g’ri borish, kelajakda O’zbekiston iqtisodiyotini jahon bozorining yetakchi vakillaridan biriga aylantiradi. O’zbekistonda elektron tijorat bo’yicha mavjud muammolarni hal qilishning to’g’ri yo’li tanlanganligi xalq farovonligida, jamiyatimizning taraqqiy topishida, iqtisodiy rivojlanishimizda o’z aksini topadi.
Elektron tijoratning kirib borishini o'lchash uchun odatda ishlatiladigan ikkita o'lchov mavjud: Internet-xostlar soni va ishonchli serverlar. Internet-xost - bu har qanday kompyuter tizimi bo'lib, uning protokol manzili Internetga ulangan. Ma'lumotlar bazasi foydalanuvchilar to'g'risida to'liq hisobot bermaydi, chunki tadqiqotlar Internetga ulangan barcha kompyuter tizimlarini qamrab olmaydi va, masalan, ruxsatsiz kirishdan himoyalangan kompyuterlar hisobga olinmaydi va shu tariqa faqat Internet tizimining minimal ko'rsatkichini ta'minlaydi.Ishonchli serverlar foydalanuvchilarga elektron tijoratning o'sishiga olib keladigan shaxsiy ma'lumotlarni (masalan, kredit kartalari ma'lumotlari) taqdim etishga imkon beradi. Shunday qilib, ishonchli serverlarning soni elektron tijorat faoliyatining barcha mamlakatlarga tarqalishini ta'minlaydi.Internetdan foydalanishning boshqa ko'rsatkichlari - Internetdan foydalanuvchilar soni, tarmoqdagi saytlar soni va yangi domenlarni ro'yxatga olish soni ham tez o'sishni tasdiqlaydi. Veb-saytlar elektron tijoratni baholashda muhim metrikadir, chunki ularni Internet tarkibiga va xizmatlariga kirish vositasi sifatida ko'rish mumkin.
Hozirgi vaqtda ommabop bo'lgan texnologiyalarda rivojlanishning uchta asosiy yo'nalishini ajratib ko'rsatish mumkin: Mijoz-Bank tizimi, Internetbanking va mobil banking.Client-Bank tizimidan foydalangan holda, bank mijozlari uydan yoki ofisdan turli xil operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin: hisobvaraqni boshqarish, hisobvaraqlarning holati va boshqa bank ma'lumotlari, to'lovlarni amalga oshirish va to'lovlarni amalga oshirish, shuningdek hisob-kitob va boshqa hisobvaraqlardan va plastik kartalardan to'lovlarni amalga oshirish. boshqa operatsiyalarni bajarish.
Mobil banking - simsiz ulanish texnologiyasidan foydalangan holda to'g'ridan-to'g'ri mobil telefon yoki noutbuk yordamida bank xizmatlarini olish. Ushbu texnologiya sizga ma'lumotni Internet saytlaridan Internetga ulangan mobil telefonlarga uzatish imkonini beradi. Ushbu tizim kirishning yanada katta erkinligini ta'minlaydi. Mobil telefondan foydalanayotgan bank xizmatlaridan foydalanuvchilar orasida Skandinaviya davlatlari birinchi o'rinni egallab turibdilar va mutaxassislarning fikriga ko'ra yaqin kelajakda mijozlarning 40% dan ko'prog'i o'zlarining hisoblariga mobil xizmat ko'rsatishga o'tadilar.Bank axborot texnologiyalari rivojlanishining eng istiqbolli yo'nalishi Internet-banking hisoblanadi.
Masofaviy xizmat ko'rsatish tizimlarining rivojlanishi turli xil hajmdagi va bank xizmatlarining shakllarini: Internet Bank, Internet Client, uy-joy, telebank, mobil bank yoki WAP xizmatlarini yaratishga olib keldi. Ushbu tizimlardan foydalangan holda kassa xizmatlaridan tashqari bank mijozlarining deyarli barcha talablari qondiriladi. Nafaqat G'arbda, balki Rossiyada fond bozorining tobora ko'proq ishtirokchilari (banklar va brokerlik kompaniyalari) brokerlik xizmatlarini rivojlantirishning yangi istiqbolli yo'nalishini, ya'ni jismoniy shaxslarga Rossiya va xalqaro valyuta va fond bozorlariga kirishni (onlayn savdo) ta'minlashni o'zlashtirmoqda. Zamonaviy elektron tijorat tizimi ikkita asosiy yo'nalishni o'z ichiga oladi: B2B (biznesdan biznesga), bunda banklar moliyaviy xizmatlarning asosiy pudratchisi va sotuvchisi bo'lib ishlaydi va B2C (biznesto-kassa) jismoniy shaxslarga tovarlar va xizmatlarni sotadi, kredit tashkilotlari mavjud. moliyaviy vositachilik vazifasini bajaradi.
Mijozlar bilan ishlash uchun eng yangi texnologiyalardan foydalangan holda bitta menejer juda ko'p sonli mijozlar bilan faol ishlashi mumkin. Kredit tashkilotlarining samaradorligi va ko'p funktsional imkoniyatlarini kengaytirish bilan bog'liq eng muhim tendentsiya byudjet tizimini yaratish va bank resurslarini moliyaviy boshqarishning yaxlit yondoshuvi bo'ldi.Shubhasiz, Rossiya bank sektorining shakllanishi bugungi kungacha davom etmoqda. Biroq, bankning kelajagi axborot texnologiyalari bilan bog'liqligi aniq.
Tiriklikning tabiiy qonunlariga binoan, eng munosib hayot omon qoladi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda, allaqachon rivojlanib borayotgan va o'zlarining axborot va texnologik faoliyatiga investitsiya kiritayotgan banklar va moliyaviy institutlar omon qolishlari va o'zlarini saqlashga mo'ljallangan. Rossiya bank tizimi dunyoga birlashmoqda va G'arb raqobatchilari bilan kurash zamonaviy yuqori darajadagi axborot texnologiyalariga tayanmasdan amalga oshirilmaydi.Shunday qilib, yangi elektron texnologiyalar banklarga mijozlar bilan munosabatlarni o'zgartirishga va foyda olish uchun yangi vositalarni topishga yordam beradi. Bank kompyuter tizimlari bugungi kunda amaliy dasturiy ta'minotning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri hisoblanadi.