Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi «Mikroiqdisodiyot» fanidan

Monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish.
Iqtisodiy rivojlangan har bir davlatning maqsadi raqobatni himoya qilishdan iborat bo'lgan monopoliyaga qarshi siyosat olib borish zaruratiga duch keladi.
Davlatning rejalarida erkin bozorlarni umumiy tashkil etish ko'zda tutilmagan, uning vazifasi bozor tizimidagi eng jiddiy qoidabuzarliklarni bartaraf etishdir. Buni amalga oshirish uchun raqobat va monopoliya bir vaqtning o'zida mavjud bo'lolmaydigan sharoitlar yaratiladi va bu ishlab chiqaruvchilar uchun qulayroqdir.
Monopoliyaga qarshi siyosat ba'zi vositalar orqali amalga oshiriladi. Monopoliyani tartibga solish erkin raqobatni rag'batlantirish, bozordagi yirik ishlab chiqaruvchilar ustidan nazorat o'rnatish, kichik va o'rta biznesni rag'batlantirish va narxlarning doimiy monitoringini nazorat qilish orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy nazariyada turli xil atamalar mavjud. Shu bilan birga, ulardan eng sig'imi bu atamaning qay darajada to'g'ri ishlatilgani va ma'lum bir holatda uning semantik ma'nosi to'g'ridan-to'g'ri kontekstga bog'liq. Bu ushbu kontseptsiyaning turlicha talqin qilinishi bilan bog'liq.
Monopoliyaga qarshi qonunchilik — davlatning monopoliyaga qarshi kurash siyosati.
Oʻzbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992- yilda Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996- yil 15- mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. 2000- yil 2- avgustda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qoʻmitasini tashkil etish toʻgʻrisida"gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi.Oʻzbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy oʻrin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oʻz egalari qoʻliga topshirilsa, ikkinchidan, koʻp tarmoqli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak boʻlgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xoʻjalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim oʻrin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin boʻlishini, ularning faoliyati tijoratlashgan boʻlishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida raqobatning asosiy usuli narx boʻlganligi sababli, narxlarni erkin qoʻyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Oʻzbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash toʻgʻrisida"gi qonun (1992- yil 3- avg .) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga koʻra, bozorda ataylab taqchillik yaratish, narxlarni monopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga toʻsqinlik qilish, raqobatning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi.
Hozirgi davrda Oʻzbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq boʻlsa, bu korxona monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan).
Respublikada monopoliyalar roʻyxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mavqedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoʻyish; b) oʻz monopol mavqeini suiisteʼmol qilgan monopolik birlashmalarni bo’lib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Isteʼmolchilarning huquqlarini himoya qilish to’gʻrisida" (1996- yil 26- aprel) qonuni asosida gʻirrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida eʼtibor berilgan.
Oʻzbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" qonuni (1996- yil 27- dek.) monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiisteʼmol qilishning oldini olish va monopoliyadan chiqarish va sogʻlom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini koʻzlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar toʻgʻrisida"gi qonunida (1997- yil 25- apr; yangi tahrirda 1999- yil 19- avg) respublikada tabiiy monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Oʻzbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar toʻgʻrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi taʼminlab borilmoqda.
Yangi qonunlar kiritilishi kerak bo’lgan.
Tadbirkorlar va biznesmenlar uchun Reyting tuzish.
Bu ro’yhatda faqat 1 yil davomida faoliyat ko’rsatib kelayotgan ishlab chiqaruvchilar qatnashadi,yangi tadbirkor bo’lganlar bu ro’yhatga kiritilmaydi.Bu reyting har yilning yanvar oyida e’lon qilinadi.
Bu ro’yhatning kuchli o’ntalikga kirganlarga davlat mukofoti beriladi.Oxirgi uchtalikga esa jarima tayinlanadi.
Bu reyting faqat tadbirkorlarni yanada ko’proq mehnat qilishga va davlat uchun xizmat qilishga majburlaydi.Misol uchun har bir viloyatda 100 tadan ishlab chiqaruvchilar bor desak, jami 1300 ta bo’ladi umumiy hisobda.Bularni ichida kuchli o’ntalikga kirish uchun sof raqobat yuzaga keladi.To’g’ri tadbirkor zarar ko’rmaslik kerak,lekin oxigi pog’onalardagi kuchsiz uchtalikni aniqlash ham foyda beradi.Ya’ni oxirgi uchta tadbirkor jarima to’laydi.Keyingi yili esa ular pastga tushib ketmaslikga harakat qiladi.Dono xalqimiz aytadiku ko’zi ojiz xasasini bir marta yo’qotadi deb.Ular bir marta kuchsiz pog’onaga tushdimi keyin bunga tushmaslikga harakat qiladi.Albatta bu davrada bo’lish uchun yetarli salohiyatga ega tadbirkorlar kerak.Oddiy odam tadbirkor bo’la olmaydi.Balki,oddiy odam tadbirkorlik faoliyatini yuritishni to’liq o’rganib chiqadi.Hozirgi insonlarga,maktablarda tadbirkorlikni o’qitishni hojati yo’q bo’lib qoladi.
Insonlarni majburlab o’rgatishdan foyda yo’q.Ularni o’zi buni xohlamasa,foydasi yo’q.Hozirda maktablarda ham tadbirkorlik fanni mavjud,lekin biror kimni maktabni bitirib tadbirkor bo’lganini eshitmadim.Bu fanni olib tashlash kerak,baribir yoshlar tadbirkorlikni to’liq o’rgana olmaydi.Bu ish davlat g’aznasini behuda sarflash bilan bir xil.Tadbirkorlikni o’rgatadigan markazlar barpo qilinsa yoki kollej tashkilash kerak.Kollejga ham imtixon qilib olib kontrakt hisobida o’qitilsa va u yerga kuchli mutaxasislar jalb qilinsa.Bundan tashqari,kuchli o’ntalikga kirgan tadbirkorlar bilan har oyda uchrashuv tashkilanadi.Bu albatta samara beradi.O’qish 3-4 yil bo’ladi.Ya’ni u yerda o’qiganlar 3 yil o’qib tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun beriladigan diplom uchun imtixon topshiradi.agar imtixondan o’tsa diplom oladi,mabodo o’ta olmasa u yana bir yil o’qiydi.Keyin yana topshiradi.Diplom olgunicha topshiraveradi.
Shunda kuchli,aqlli va yaratuvchan tadbirkorlar yetishib chiqadi.
Ular tadbirkorlar davrasida ham o’zlarini tuta biladi.Ular daavrasida qanday ish ko’rishni ham biladi.Yana bir gap tadbirkorlik faoliyatini har kim ham boshlay olmaydi.Tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun faoliyat ko’rsatishga ruhsatnoma,ya’ni tadbirkorlik diplomini olish zarur.
Har yilda eng yaxshi tadbirkor tanlovida g’olib chiqanga mukofot va davlat ordeni berilish kerak.Bu tadbirkorlar o’bro’sini ko’taradi va tadbirkorlarni rag’batlantiradi.Ishlab chiqarishda yangi foydali kashfiyot qilgan tadbirkorlarga alohida davlat mukofotlari belgilanadi.Bu yuksalishni ta’minlovchi yagona omillardan biri.Masalan biror kiyim tikadigan fabrika yangi dizayn asosida maxsulot ishlab chiqarib bozordagi raqobatni kuchaytiradi.
Natijada boshqa fabrikalar ham undan o’tish maqsadida yangi dizayn yaratadi.Bu bozordagi sof raqobatni ta’minlaydi.Bu vaziyatda monopolistik faoliyatni paydo bo’lishiga umuman yo’l bermaydi.Eng ko’p ishchiga ega bo’lgan ishlab chiqarish subektlariga davlat imtiyozlar berish kerak.Hozirda butun dunyoda shu so’z tinmay aylanyapti.Har bir davlat bu ishsizlikni yo’qotish uchun kurashyapti.Lekin zamon,texnalogiya yuksalgan sari ishsizlik oshib boraveradi.Bu juda katta oqibatlarga olib keladi.Hamma qing’ir ishlar bekorchidan chiqadi.Agar insonlarni televizor ko’rishga ham vaqti bo’lmaydigan darajada ish ko’p bo’lsa,hech qanaqa qoidabuzarlik,urushlar va noxush voqea-hodisalar bo’lmaydi.Yosh ulug’larimiz aytganidek “Qancha ishing ko’p bo’lsa - shunchalik xursand bo’lgin,chunki seni yomon ishlar qilishingga vaqt qolmaydi.Bu Olloh uchun ham,sen uchun ham yaxshi” deydilar.Darhaqiqat,insoning ishi ko’p bo’lsa yomon ishlarni qilishga ham,uni o’ylashga ham vaqti bo’lmaydi. Va yana eng ko’p mahsulot ishlab chiqarayotgan ishlab chiqaruvchilarga ham davlat imtiyozlari berilish kerak.Chunki ular bekorga ko’p ishlab chiqarmaydi.Sababi ularning maxsuloti sifatli va hamyonbop bo’ladi.Bir fikr yuriting,qayerda ko’rgansiz yaxshi maxsulot ishlab chiqarmaydigan inqirozga yuz tutayotgan subektlarni ko’p maxsulot ishlab chiqarganini – hech qayerda yo’q.
Tasavvur qiling,10 ta non yopdingiz ularni sotayapsiz,agar noningiz shirin,chiroyli va hamyonbop bo’lsa sotilib ketadi.Ertasiga yana bundan ham ko’proq tayyorlaysiz,chunki har bir tadbirkor ko’proq foyda olishni ko’zlaydi.Bordiyu,nonlar kam sotilsa yoki umuman sotilmay qolsa,ertaga non kam yoki umuman tayyorlamasligingiz mumkun.Albatta,inqiroz ko’chasiga kirishni xohlamaysiz.
Eng ko’p davlatga eksport qilayotgan ishlab chiqaruvchilar reytingi tuzilib.
Kuchli uchtalikga bojxona imtiyozlari berilish kerak.
Bu juda to’g’ri ko’p davlatga o’z maxsulotini eksport qilayaptimi,demak bu maxsulotlar jahon standartiga mos keladi va xalqaro bozorda raqobat qila oladi.Bu imtiyoz ko’p tadbirkorlarni xorijiy davlatlar bila shartnoma qilishga undaydi.Agar shunday ko’p davlatlar bilan shartnoma tuzib maxsulot eksport qilayotganlar ko’p bo’lsa, ishlab chiqarish yanada yuksalib, davlatning iqtisodiyoti o’sar edi.
Yangi vazirlik tuzish kerak tadbirkorlarni faoliyatini himoya qiluvchi.
Agar tadbirkorlar o’zlarini osoyishta tutib ishlasa,turli xil to’siqlarga duch kelmasa.
Bu tadbirkorlik faoliyatini kengayishga olib keladi,qanchalik tadbirkor ko’p bo’lsa shunchalik monopolistik faoliyatga kurashuvchilar ko’p bo’ladi.
Bozorni nazorat qiluvchi organ faoliyatni kuchayrirish zarur.
Bu nazoratchi organ faoliyatlarini kuchaytirish yoki tubdan boshqa yangi organ tuzish lozim.Bu nazorat bo’limi ozgina bozorni e’tiborsiz qoldirsa,bilasizmi nimalar sodir bo’ladi.Buni tasavvur qilib bo’lmaydi.Shuning uchun bu organni nazorat darajasini yanada oshirish kerak.Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 2019 yil 14 yanvardagi PF–5630-son Farmoni ijrosini taʼminlash maqsadida:
Afsuski, bu yangi tashkil etilgan qo‘mita faoliyatida bevosita raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi yo‘nalish oz o‘rin olgan edi. Davlat raqobat qo‘mitasining 2012 yildan keyingi hisobotlari bunga dalolat bo‘la oladi. Ularda asosan davlat aktivlarini xususiylashtirish, sotish, boshqarish, nochor korxonalar bilan ishlash va hokazolar yoritilgan.Ya'ni, aytish mumkinki, 2012 yilda Davlat mulk qo‘mitasi Monopoliyadan chiqarish davlat qo‘mitasini «yutib yubordi». Bu esa mamlakatdagi raqobatni himoya qilishga salbiy ta'sir ko‘rsatdi. Shu sababdan, mustaqil Antimonopoliya qo‘mitasi tashkil qilinishini bozor iqtisodiyotini qurishdagi to‘g‘ri qadam, deb hisoblayman.