Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish va ulardan foydalanish samaradorligi tahlili

Xom-ashyo va 
materiallar 
Boshqa materiallar 
Qayta ishlashga 
berilgan 
materiallar 
Inventar va xo’jalik 
anjomlari 
Idish va idish 
materiallari 
Qurilish 
materiallari 
Ehtiyot qismlar 
ISHLAB 
CHIQARISH 
ZAHIRALARI 
Yoqilg’i 
Yarim tayyor 
mahsulotlar 
Butlovchi 
buyumlar 
korxona asosiy maqsadiga erishishi uchun aylanma mablag’larni jumladan 
ishlab chiqarish zahiralarini tejab foydalanishga alohida e’tibor beradi. Chunki 
shuning natijasida ular o’z raqobatdoshliligini oshirishga va foydalarini 
ko’paytirishga, oqibat natijada o’z foydalilik darajasini oshirishga erishadilar. 
Ishlab chiqarish zahiralarini bir qancha belgilariga ko’ra turkumlarga 
ajratish mumkin. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra ishlab chiqarish zahiralarini 
turkumlanishini quyidagi 1-chizmada ko’rishimiz mumkin. 
1-
 
chizma. Ishlab chiqarish zahiralarining turkumlanishi
2
.
Mahsulot ishlab chiqarishda ishlab chiqarish zahiralarining ahamiyati va 
roli juda kattadir. Ularsiz ayrim hollarda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati 
cheklansa, ayrim hollarda ularsiz umuman mahsulot ishlab chiqarish mumkin 
emas. Masalan, ishlab chiqarish zahiralari hisoblangan materiallar, xom- 
ashyolar, yoqilg’i, elektr quvvatlari va boshqalar mavjud bo’lmasa mahsulot 
ishlab chiqarish ham cheklanadi. Ulardan yil davomida to’liq hamda tejab 
foydalanish eng muhim maqsad hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralaridan 
2
O. Bobojonov «Moliyaviy hisob». – T.: «Sharq» NMAK, 2000 yil. 276-bet. 

---

9 
samarali foydalanish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi 
pasayadi. Buning natijasida korxonalarning sof foydasi oshadi. Shuning bilan 
birgalikda mehnat buyumlaridan o’rindoshlik bilan foydalanish oqibatida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatlari yaxshilanadi, xizmat qilish muddatlari 
esa ko’payadi. 
Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmlarining oshishi o’z navbatida 
ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ko’lamining ham kengayishiga olib 
keladi. Shuning uchun ishlab chiqarish zahiralarini iqtisod qilish muhim 
masalalardan biri hisoblanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish zahiralarini 
hisobga olishni soddalashtirish va ularning har biridan samarali foydalanish 
hamda ular ustidan nazorat o’rnatish bir muncha osonlashishini hisobga
oladigan bo’lsak ishlab chiqarish zahiralarini turkumlash maqsadga muvofiqdir. 
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi. 
Birinchi xil materiallar ishlab chiqarish jarayonida to’liq iste’mol qilinadi, 
masalan xom-ashyo yoki materiallar, ikkinchi xili o’z shaklini o’zgartiradi, 
masalan moylash materiallari, bo’yoq, uchinchi xili buyumga hech qanday 
tashqi o’zgarishlarsiz kiritiladi, masalan ehtiyot qismlar va xokazo. 
Xalqaro amaliyotda, ya’ni «Zahiralar» nomli 2-son buxgalteriya hisobining 
xalqaro standartida inventar va xo’jalik anjomlari, ishlab chiqarish zahiralariga 
tegishli bo’lgan va sotish uchun mo’ljallanmagan, o’zining tarkibiga zahira 
qismlari va detallarini olgan hamda korxonaning ishlab chiqarish vositalariga va 
remontiga xizmat qiladi deb ko’rsatib o’tilgan. Bu standartning maqsadi bunday 
ishlab chiqarish zahiralarini, ya’ni sotish uchun mo’ljallanmagan, ular qiymati 
va xizmat muddatidan kelib chiqib yo tovar moddiy-zahiralar tarkibida yo uzoq 
muddatli aktivlar tarkibida hisobga olishdir. Agar inventar va xo’jalik buyumlari 
bahosi muhim bo’lmasdan, xizmat muddati bir yildan oshmaydigan bo’lsa 
bunday buyumlar ishlab chiqarish zahiralaritarkibida hisobga olinadi va ularning 
qiymati xarajatlarga foydalanishga berilgan paytda hisobdan chiqariladi. 
Xo’jalik yuritishning yangi tizimi sharoitida moddiy boyliklardan foydalanish 
ustidan nazoratni kuchaytirish, xo’jasizlikka qarshi kurashish, mahsulot 

---

10 
tannarxida moddiy xarajatlarning ulushini kamaytirib borish masalalariga 
alohida e’tibor beriladi. 
Materiallar, yangi mehnat mahsulotini yaratishdagi roliga ko’ra, ikkiga 
bo’linadi: 
a)
xom ashyo va asosiy materiallar; 
b)
yordamchi materiallar. 
Ma’lumki, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini ishlab chiqarish 
zahiralari tashkil qiladi. Masalan, mashinasozlikda – metall, mebel ishlab 
chiqarishda - yog’och, gazlama ishlab chiqarishda – paxta va boshqalar. Qazib 
chiqaruvchi sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari xom ashyo deb ataladi. 
Masalan, neft, ruda, paxta, qand lavlagi va boshqalar. Boshqa korxonalardan 
olinadigan mashina va agregatlarning to’g’ri detallari va boshqalar yarim tayyor 
mahsulotlar deb ataladi. 
“Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish 
uchun 1000-«Materiallar» aktiv schyotidan foydalaniladi. Bu schyot o’z 
navbatida bir necha schyotlarga bo’linadi: 
1010-Xom ashyo va materiallar; 
1020-Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar; 
1030-Yoqilg’i; 
1040-Ehtiyot qismlar; 
1050-Qurilish materiallari; 
1060-Idish va idish materiallari; 
1070-Qayta ishlashga berilgan ishlab chiqarish zahiralari; 
1080-Inventar va xo’jalik jihozlari; 
1090-Boshqa materiallar”. 
Buxgalteriya hisobining milliy standarti BHMS №4