Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari Reja: Kirish

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi, iqtisodiy mazmuni va mohiyati.
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o`z faoliyati natijalaridan ko`proq daromad olishga harakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat o`zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan barcha sarflar tushuniladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg`i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar, foiz to`lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi. Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa, korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.
Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, 2) davr xarajatlari, 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, 4) favqulotda zararlarni oladi.
Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.
Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va hokazo ta’sir ko’rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.
Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikatsiyalanadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:

• 
  Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
  
• 
  Yordamchi va boshqa materiallar;
  
• 
  Yoqilgi;
  
• 
  Energiya;
  
• 
  Asosiy va qo’shimcha ish haqi;
  
• 
  Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
  
• 
  Asosiy fondlar amortizasiyasi;
  
• 
  Boshqa pul xarajatlari.
  

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar).
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikatsiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat kalkulyatsiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikatsiyalanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi.

1-rasm. Karl Marks
Makroiqtisodiyotda xarajatlar tushunchasi individual korxona (firma) ni anglatadi. Bu makroiqtisodiyotdagi ko'p qirrali muhim iqtisodiy toifalardan biridir. Xarajatlar siyosiy iqtisod klassiklari tomonidan o'rganilgan. Marksistik kontseptsiyaga ko'ra, xarajatlar bu kapitalistga tovar xarajatlari, ya'ni ishlab chiqarish va ishchi kuchini sotib olish xarajatlari yig'indisidir. Karl Marks tovarni ishlab chiqarishdagi haqiqiy (ijtimoiy) xarajatlarni uning qiymatini tashkil etadigan kapitalistik xarajatlardan ajratib turadi. Ishchi kuchi va kapital qiymati kabi ishlab chiqarish xarajatlari o'rtasidagi bu farq kapitalistik takror ishlab chiqarishni marksistik tahlilining asosiy tamoyillaridan biridir. 
XIX asr oxirida. bir qator yangi tushunchalar paydo bo'ladi. Marjinalistlar uchun (K. Menger, F. Vayser) xarajatlar marginal foyda keltiradigan psixologik hodisadir. Ularning fikriga ko'ra, ishlab chiqarish omillari uchun firma tomonidan to'lanadigan miqdor, ushbu omilni sotib oluvchi nuqtai nazaridan ular ega bo'lgan eng yuqori foyda bilan belgilanadi. Marjinal iqtisodiy nazariyada xarajatlar tushunchasi xarajatlari va daromadlari ishlab chiqarish miqyosining funktsiyalari sifatida ko'rib chiqiladigan individual korxonani anglatadi. Avstriyalik nazariyotchi F. Vizer muqobil imkoniyatlar xarajatlarining subyektiv nazariyasini ishlab chiqdi. Rus tiliga tarjima qilinganida "orroguning cost" atamasi juda omadsiz edi. Ba'zi bir tarjima qilingan darsliklarda bu imkoniyat qiymati deb nomlanadi. Biroq, imputatsiya tushunchasi, garchi F. Vizer tomonidan taklif qilingan bo'lsada, iqtisodiy nazariyaning mutlaqo boshqacha bo'limiga - ishlab chiqarish omillari egalari o'rtasida daromadlarni taqsimlash (imputatsiya) nazariyasiga tegishli.
Xarajatlarning institutsional nazariyasi J. Klark va J.A. Xobsonlarning asarlarida eng aniq ko'rsatilgan. J. Klark qo'shimcha xarajatlar muammosi bilan shug'ullangan, shuningdek har xil turdagi xarajatlarni: individual va ijtimoiy, mutlaq, qo'shimcha, ishlab chiqarish va moliyaviy, uzoq muddatli va qisqa muddatli xarajatlarni batafsil o'rgangan. J.A. Xobsonning fikriga ko'ra, mehnat harakatlarining sifati va tabiati, ushbu harakatlarni amalga oshirayotgan shaxslarning qobiliyatlari bilan o'lchanadigan inson xarajatlari kontseptsiyasini kiritgan. Ishlab chiqarish tannarxining neoklassik tushunchalari ularni ishlab chiqarishni sotib olish omillarining xarajatlari yig'indisi sifatida ko'rib chiqadi. Yaqinda neoinstitutalizm vakillari tomonidan ishlab chiqilgan tranzaktsion xarajatlar nazariyasi keng ommalashdi. Bunga asosan tarqatish xarajatlari kiradi, ya'ni tovarlarni sotish xarajatlari (reklama, bozorlarni qo'llab-quvvatlash va boshqalar). Tranzaktsion xarajatlar kontseptsiyasini amerikalik iqtisodchi R. Coase kiritdi. K. Arrowning so'zlariga ko'ra, iqtisodiyotdagi tranzaktsiya xarajatlari fizikadagi ishqalanishga o'xshaydi. Neoinstitutsionalistlarning fikricha, bozorning vazifasi tranzaktsion xarajatlarni tejashdir va uning asosiy ustunligi - ma'lumot olish uchun har bir ishtirokchining xarajatlarini minimallashtirish tendentsiyasi. 
Xarajatlar nazariyasida xarajatlarni har bir ishlab chiqaruvchi va umuman jamiyat nuqtai nazaridan ko'rib chiqish mumkin. Shu sababli, individual xarajatlarga alohida ishlab chiqaruvchining ma'lum bir ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish xarajatlarining barcha elementlari kiradi: xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektr energiyasi, amortizatsiya, ish haqi va boshqalar. Makroiqtisodiyotda, ular ichki iqtisodiy nazariya va amaliyotda odatlanganidek, o'rtacha sanoat bilan belgilanmaydi. Bu yerda, umuman olganda, jamiyat nuqtai nazaridan xarajatlarga yondashish ko'plab ishlab chiqarish jarayonlari ko'pincha zararli yoki foydali ta'sirlar bilan birga kelishini hisobga oladi. Ishlab chiqarishning ta'siri salbiy bo'lsa, tashqi ta'sir tashqi xarajatlar shaklida bo'ladi. Masalan, kimyoviy kombinat, mahsulotni har xil narxlarda ishlab chiqarishni amalga oshirib, bir vaqtning o'zida inson salomatligiga ma'lum zarar yetkazadi va atrof-muhitni ifloslantiradi. Bunday holda, ijtimoiy xarajatlarga individual xarajatlardan tashqari zavodning ishlab chiqarish faoliyati natijasida yetkazilgan zararni qoplaydigan boshqa miqdorlar ham kiradi. Mamlakatimizda so'nggi yillarda faqat shu ma'noda ijtimoiy xarajatlarni aniqlash bo'yicha choralar ko'rildi. So'nggi paytgacha ular bizning mamlakatimizda hisobga olinmagan, asosiy e'tibor sanoat miqyosida va individual xarajatlarga qaratilar edi. Bugungi kunda atrof-muhitni muhofaza qilishning hayotiy zarurati tobora ko'proq e'tirof etilayotgan bir paytda ushbu atamaning makroiqtisodiy nuqtai nazardan ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari ustidan nazoratning ahamiyati o'sib bormoqda. Iqtisodiy nazariyada ishlab chiqarish xarajatlariga iqtisodiy va buxgalteriya yondoshuvlari mavjud. Buxgalteriya yondashuvi ishlab chiqarish omillari va oraliq tovarlarni yetkazib beruvchilarga aniq pul to'lovlari ko'rinishida bo'lgan buxgalteriya hisobi yoki aniq xarajatlarning qiymatlarini aniqlashga asoslangan. Ular tashqi tomondan resurslarni sotib olish bilan bog'liq, masalan, ishchilar, menejerlar ish haqi, xom ashyo haqini to'lash va hokazo. Qo'shimcha xarajatlar - bu kompaniya egalariga tegishli resurslardan foydalanmaslik xarajatlari. Masalan, ustaxonani yaratish uchun o'z kvartirangizdan foydalanganda, buxgalteriya hisobotlarida "binolarni ijaraga berish" moddasi yo'q. Va bu miqdor yashirin xarajatdir. Aniq va yashirin xarajatlar yig'indisi iqtisodiy xarajatlarni beradi.