Ishlab Chiqarish Nazariyasi

Ishlab chiqarish funksiyasi

• Sarflanadigan ishlab chiqarish omillari miqdori bilan, ushbu omillardan foydalangan holda maksimal ishlab б.chiqariladigan mahsulot miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funksiyasi orqali ifodalash mumkin. Ishlab chiqarish funksiyasi foydalaniladigan har bir ishlab chiqarish omillari sarfi majmuasidan maksimal miqdorda mahsulot ishlab chiqarishni korsatadi. Agar omillar majmuasi sarfi kapital, mehnat va materiallardan iborat bolsa, ishlab chiqarish funksiyasi quyidagi korinishda bolishi mumkin: (1)bu erda - berilgan texnologiyada maksimal ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori; K - kapital; L - mehnat; M - materiallar.Agar ishlab chiqarish funksiyasi ikkita, K (kapital) va L (mehnat
• omillariga bogliq bolsa, ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha yoziladi: (2)Ushbu funktsiyada mahsulot ishlab chiqarish hajmi ikkita ishlab chiqarish omiliga bogliq - kapital va mehnatga. Masalan, ishlab chiqarish funksiyasi yordamida non ishlab chiqarish kombinatida mehnat resurslaridan va kapitaldan foydalangan holda qancha non mahsulotini ishlab chiqarish mumkinligini ifodalash mumkin, yoki qishloq xojalik korxonasining berilgan mehnat resurslaridan va texnikadan (ishchilarning fond bilan qurollanganlik darajasida) foydalangan holda malum vaqt oraligida qancha mahsulot ishlab chiqarishini ifodalash mumkin.Mahsulot ishlab chiqarish koproq qol mehnatiga asoslangan bolsa (masalan, nonni qol mehnati asosida ishlab chiqarilsa), u holda ishlab chiqarish funksiyasini faqat sarflangan mehnatga bogliq ravishda yozish mumkin:.Agar mahsulot ishlab chiqarishda koproq kapital ishtirok etsa, yani mahsulot ishlab chiqarish yuqori kapital sigimiga ega bolsa, ishlab chiqarish funksiyasini korinishida yozish mumkin.Takidlash joizki, (1) va (2) tenglamalar ishlab chiqarishning malum texnologiyasida qollanilishi mumkin. Agar texnologiya ozgarsa, yani yangi texnologiya qollansa, mahsulot ishlab chiqarish hajmi resurslar hajmi ozgarmaganda ham osishi mumkin.

Izokvanta - bu bir xil hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishni taminlaydigan ishlab chiqarish omillari sarflari kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziqdir. Demak, 5.1-rasmda uchta izokvanta tasvirlangan , va . Grafikning gorizontal oqi boyicha mehnat sarfi, vertikal oq boyicha kapital sarfi korsatilgan. Masalan, izokvantaning har bir nuqtasi koordinatalari 60 --------------------------------------1 Москва Институт Микроэкономики. www.citymarket.ru.dona stul ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat va kapital sarflarini ko’rsatadi. A nuqtada 60 dona stul ishlab chiqarish uchun uch birlik kapital va bir birlik mehnat sarflangan bolsa, B nuqtada ushbu 60 dona stul ishlab chiqarish uchun bir birlik kapital va uch birlik mehnat sarflanadi. izokvanta nuqtalari 80 dona stulni mehnat va kapital sarflarining har xil kombinatsiyalarida ishlab chiqarish mumkinligini ifodalaydi. Rasmda izokvantaning va nuqtalarida mehnat va kapital sarflarining har xil kombinatsiyalarida 80 dona stul ishlab chiqariladi. Xuddiy shunday izokvantaning va nuqtalari ham har xil ishlab chiqarish omillari sarfida 100 ta stul ishlab chiqarishni taminlaydi.1-rasmdan korinib turibdiki izokvanta izokvantadan ongroq va yuqoriroqda joylashgani uchun unga togri keladigan ishlab chiqarish hajmi nikidan koproq. izokvanta esa ga nisbatan ongroq va yuqoriroqda joylashgani uchun unga togri keladigan ishlab chiqarish ha
Izokvantalar kartasi - bu izokvantalar majmuasidan iborat bolib, ularning har biri malum ishlab chiqarish omillari sarflari kombinatsiyalariga togri keladigan maksimal ishlab chiqarish hajmini ozida akslantiradi.Izokvantalar firmalarda mahsulot ishlab chiqarishning variantlari kopligini korsatadi. Bu firmalar uchun muhim axborot bolib, keyinchalik koramiz, qanday qilib izokvantalar mahsulot ishlab chiqarishda xarajatlarni minimallashtiradigan yoki foydani maksimallashtiradigan omillar sarfi kombinatsiyalarini tanlashga imkon yaratadi.Malum vaqt oraligida jami ishlab chiqarilgan mahsulotni umumiy mahsulot desak, ortacha mahsulot - umumiy mahsulotni ushbu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgaruvchan ishlab chiqarish omillari sarfiga nisbati bilan aniqlanadi. ,bu erda: - umumiy mahsulot miqdori; - ortacha mahsulot; -sarflangan resurslar.Chekli mahsulot - bu ozgaruvchan resurslar kombinatsiyasini kichik miqdorda qoshimcha sarfi hisobidan umumiy mahsulotning osgan qismiga aytiladi. Masalan, ishlab chiqarishda bitta omil, yani faqat mehnat saflansa chekli mahsulot quyidagicha aniqlanadi: ; - qoshimcha birlik mehnat sarfi () hisobiga ishlab chiqarilgan qoshimcha mahsulot miqdori.Agar ishlab chiqarishda mehnat sarfi ozgarmas bolib, mahsulot ishlab chiqarish faqat kapitalga bogliq bolsa, chekli mahsulot ga teng: ,bu erda: - bir birlik qoshimcha kapital sarfi hisobidan ishlab chiqarilgan qoshimcha mahsulot; - bir birlik qoshimcha sarflangan kapital.
Omil mahsuldorligining (bir birlik qoshimcha omil sarfiga togri keladigan qoshimcha mahsulot) kamayish qonuni qisqa muddatli oraliqqa xosdir, chunki bu oraliqda kamida bitta omil ozgarmasdir. Uzoq muddatli oraliqda barcha omillar malum miqdordagi kombinatsiyada oshsa ishlab chiqarish hajmi ham oshib boradi.Omil mahsuldorligining kamayish qonuni chekli mahsulotning kamayishini ifodalaydi. Mahsuldorlik kamayish qonuni ma’lum bir ishlab chiqarish texnologiyasida orinlidir (5.3-rasm). Yuqorida keltirilgan jadval malumotiga kora umumiy mahsulot miqdori, ortacha va chekli mahsulot miqdorlarini qarab chiqamiz: Ortacha mahsulot va chekli mahsulot chiziqlari bir-biri bilan bogliqdir. Agar chekli mahsulot ortacha mahsulotdan katta bolsa , ortacha mahsulot osadi. Rasmda oraliqda chekli mahsulot ortacha mahsulot dan katta bolgani uchun, ortacha mahsulot osadi. nuqtada, chekli mahsulot maksimumga erishadi. oraliqda chekli mahsulot kamayib, nuqtada ortacha mahsulotga teng boladi. oraliqda bolgani uchun ortacha mahsulot kamayib boradi.Omillar mahsuldorligining kamayish qonuni absolyut bolmasdan nisbiy xarakterga egadir va u malum ishlab chiqarish texnologiyasiga qollaniladi. Vaqt otishi bilan texnologiyaning takomillashuvi, mahsulot ishlab chiqarish chizigini yuqoriroqga kotarilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, birinchi texnologiyada ozgaruvchan mehnat resursidan maksimal foydalanish bolsa (4-rasm), yangi, takomillashgan 2-texnologiyaga otilishi, mehnat sarfi hajmini ga oshiradi , yanada takomillashgan 3-texnologiyaga otilishi mehnat sarfini miqdorgacha oshiradi .
Shuni eslatib otish kerakki, texnologiyaning takomillashuvi omil mahsuldorligining kamayishi qonunini umuman ishlamasligini bildirmaydi, ushbu qonun har qanday ishlab chiqarish texnologiyasida ham oz kuchini saqlab qoladi. Rasmdagi 1, 2 va 3-takomillashgan texnologiyalarga mos keluvchi ishlab chiqarish chiziqlaridagi A, V, S nuqtalardan keyingi ishlab chiqarish nuqtalarida har bir qoshimcha sarflangan ishlab chiqarish omili (mehnat sarfi), ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi.Ishlab chiqarish egri chiziqlarining ongga yuqoriga siljishi ushbu qonunni ishlashini malum manoda sezdirmaydi. Xuddi mana shu holat, yani mahsuldorlikning kamayish qonunini qisqa muddatli orliqdagi va uzoq muddatli oraliqdagi (texnologiyalarning takomillashuvi sharoitida) ishlash mohiyatidagi anglashmovchiliklar ingliz iqtisodchi olimi Tomas Mal’tusni (1766-1834) er sharida aholining uzuluksiz osishi kelajakda ogir oqibatlarga olib kelishi mumkinligi togrisidagi bashoratiga sabab boldi. Mal’tusning ushbu bashorati asosida omil mahsuldorligining kamayish qonuni yotadi. Mal’tus er sharidagi qishloq xojaligida ishlatiladigan erlarning nisbatan cheklanganligi va unda mehnat qiladigan aholining osib borishi pirovardda mehnat unumdorligini kamayishiga olib keladi va cheklangan er oshib borayotgan aholini oziq-ovqat bilan etarli darajada taminlay olmaydi, deb faraz qiladi, yani chekli va ortacha mahsuldorlikning kamayishi bilan aholining osib borishi umumiy ocharchilikka olib keladi.Malumki, Mal’tus xatoga yol qoyadi (lekin, uning mehnat unumdorligining kamayish togrisidagi fikri togri bolsada). Jahondagi ishlab chiqarish taraqqiyoti shuni korsatadiki, ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda oziq-ovqat ishlab chiqarish hajmi jahon boyicha oshib bormoqda.

• Malumki, Mal’tus xatoga yol qoyadi (lekin, uning mehnat unumdorligining kamayish togrisidagi fikri togri bolsada). Jahondagi ishlab chiqarish taraqqiyoti shuni korsatadiki, ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda oziq-ovqat ishlab chiqarish hajmi jahon boyicha oshib bormoqda.Ishlab chiqarish omilarini bir-biri bilan almashtirish. Ikki omilga bogliq ishlab chiqarish funksiyasini korib chiqamiz. Masalan, ishlab chiqarishda ikkita omildan - mehnat va kapitaldan foydalaniladi, deylik. U holda ishlab chiqarish funksiyasi quyidagi korinishda boladi: bu erda - mahsulot hajmi; - kapital; - mehnat. Faraz qilaylik, mehnat va kapital sarflab oziq-ovqat ishlab chiqarilmoqda.Mahsulot ishlab chiqarishning quyidagi hajmlaridagi izokvantalar 5.5-rasmda keltirilgan.Malumki, izokvanta - bu egri chiziq bolib, bir xil hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan omillar kombinatsiyalarini ifodalaydi. Shuning uchun ham 65 birlik mahsulot koproq kapitaldan foydalangan holda ishlab chiqarish mumkin (A nuqta), yoki koproq mehnat sarfidan foydalanib ishlab chiqarish mumkin (V nuqta). Ikkala chetki A va V nuqta oraliqlaridagi variantlar ham bolishi mumkin. Rasmdan korish mumkinki, mahsulot ishlab chiqarishda mehnat omili (L) sarfining oshishi, kapital (K) omili sarfining kamayishi hisobidan toldiriladi. , yani, Chekli texnologik almashtirish normasi. Izokvantaning malum

Izokvanta chizigi botiq shakldagi korinishga ega, shuning uchun izokvanta chizigi boyicha pastga harakat qilganimizda qisqarib boradi. Chekli texnologik almashtirish normasining kamayishi har qanday omildan foydalanish samaradorligi cheklanganligini korsatadi. Ishlab chiqarishda kapitalni koproq mehnat bilan almashtirish mehnat unumdorligini pasayishiga olib kelsa, xuddi shunday mehnatni koproq kapital bilan almashtirish kapital qaytimini (bir-birlik qoshimcha kapital hisobidan ishlab chiqariladigan qoshimcha mahsulot miqdorini) kamaytiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun balanslashgan resurslar kombinatsiyalari talab qilinadi.,, chekli kapital mahsuloti va chekli mehnat mahsuloti bilan bogliqdir. Bunday bogliqlikni korish uchun kapitalni mehnat bilan almashtirishda ishlab chiqarish hajmi ozgarmaydi deylik, yani almashtirish izokvanta chizigida amalga oshiriladi, deb qaraymiz.1Mehnat sarfining oshishi natijasida olingan qoshimcha mahsulot quyidagiga teng: bu erda - qoshimcha bir birlik mehnat sarfi hisobidan olingan qoshimcha mahsulot; - qoshimcha sarflangan mehnat.Xuddi shunday qoshimcha mehnat sarfi hisobidan qisqartirilgan kapital ga togri keladigan ishlab chiqarish hajmining qisqarishi quyidagicha hisoblanadi: ,bu erda: - kapital sarfining qisqarishi hisobidan ishlab chiqarish hajminingqisqarishi; - chekli kapital maxsuloti, qo’shimcha bir birlik capital sarfi natijasida olinadigan qo’shimcha maxsulot miqdori; - kapital sarfining qisqarishi. bilan ni almashtirishda ishlab chiqarish hajmi izokvanta chizigida ozgarmasligini hisobga olsak: , teng va ishlab chiqarish hajmining ozgarishi nolga teng boladi.

Foydalanilgan Adabiyotlar :

• Салимов Б.Т., Салимов Б.Б. Микроиқтисодиёт фанидан масалалар тўплами. Т.:Fan va texnologiyalar, 2005