Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

Kch = T/(T + Tv).
Bunda T – mahsulotning mashinaning buzulishi, ishlamay qol-
ishini oldini olish uchun qilinadigan ishlar (ishlamay qolmaslikni 
yo‘qqa chiqarish ko‘rsatkichi); 
Tv = To + Tu (To –
ishlamay qolish sababini topishga sarfla-
nadigan vaqt, Tu – ishlamay qolish sababini bartaraf etishga zarur 
bo‘lgan o‘rtacha vaqt). 
Tayyorlik koeffitsiyenti mahsulot (uskuna, quriladi, mashina) 
vaqtning erkin tanlangan paytida rejali texnik xizmat ko‘rsatishni ba-
jarish o‘rtasidagi oraliqlarda ishlash ehtimolini aniqladi. 
Kompleks ko‘rsatkich integral ko‘rsatkichdir. U texnik qurilman-
ing samaradodligini yoki tejamkorligini ifodalaydi va mahsulotni 
ishlatishdan olingan summa foydali samaraning (E) uni yaratishga 
(Zs) va ishlatishga ketgan summa xarajatlar (Ze) ga nisbati bilan 
hisob – kitob qilib chiqariladi; quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: 

---

68 
I = E / Ze + Ze 
Bu formulani xizmat muddati bir yildan oshiq bo‘lmagan 
mahsulot uchun qo‘llash mumkin. Aks xolda Zs kapital 
qo‘yilmalarning samaradorligining me’yoriy koeffitsiyenti Yen 
yordamida mahsulot xizmat muddatining so‘nggi yiliga keltirilishi 
lozim. Unga teskari bo‘lgan o‘z ko‘rsatkichi samara birligiga ketgan 
solishtirma xarajatlarni ifodalaydi: 
Uz = (Zs + Zs) / E 
Korxonada, 
tarmoqda 
sifatni 
ko‘tarish 
bozorning 
yoki 
buyurtmasining bu masaladagi talablari yuzaga kelishiga qarab 
amalga oshiriladi. Sifatni oshirishni rejalashtirishning predmeti 
ko‘rsatkichlardir, rejalashtirish obyekti esa – konkret mahsuloti. 
4.3. Mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol qilishning aloqasi 
Ishlab chiqarish va iste’mol – odamlar hayoti va faoliyatining 
ajralmas qismidir. Ishlab chiqarish va iste’mol o‘zaro bog‘liqdir. Ish-
lab chiqarilganidan (import bo‘yicha olinganini hisobga olmaganda) 
ortiq mahsulotni iste’mol qilib bo‘l-maydi. Ya’ni agarda 400 dona 
non yopgan bo‘lsangiz 401 ta non yeya olmaysiz. Shuning uchun 
bunday xulosa qilish mumkinki, ishlab chiqarish ma’lum ma’noda 
mahsulot, tovarlar, ne’matlar va xizmatlarning iste’molini tartibga
soluvchidir.
Iqtisodiy adabiyotlarda iste’molning uch darajasi: shaxsiy va 
oilaviy, ishlab chiqarish, ijtimoiy darajalari ko‘rib chiqiladi.
Shaxsiy va oilaviy iste’mol
– bu shaxsiy va oilaviy ehtiyoj, tal-
ablarni qondirish uchun mahsulotlarni iste’mol qilish, kiyim kechak 
buyumlari, shaxsiy transport, maishiy xizmatlar, ma’naviy boyliklar-
dan foydalanishdir. 
Ishlab chiqarish iste’moli
– bu asosiy, aylanma fondlarini, axbo-
rot, bilimlar, binolar, inshootlarni iste’mol qilish, ulardan foydalanish 
demakdir.
Ijtimoiy iste’mol ma’naviy va moddiy boyliklardan xalq 
xo‘jaligi, jamiyat va har bir kishining jamiyat a’zosi sifatidagi tal-
ablarini qondirish maqsadida foydalanish (ta’lim, madaniyat, san’at, 
sport va boshqalar)dan iboratdir.
Pirovard va oraliq iste’mollarini bir biridan ajratadilar. Pirovard 
iste’mol – bu ishlab chiqarilishi y a k u n l a n g a n mehnat qurollari 

---

69 
va mehnat predmetlari, shuningdek iste’mol mahsulotlaridir. O r a l i 
q (joriy) iste’mol – ishlab chiqarish vaqtida, xali mahsulot ishlov ber-
ishda bo‘lgan vaqtdagi (tugallanmagan ishlab chiqarish) iste’moldir.
Joriy iste’molga korxonaning joriy (mahsulot ishlab chiqarish 
barobarida) ehtiyojlariga mablag‘ sarflashi; ishlab chiqarish obyekti 
o‘zgarganida yangiliklarni joriy qilishga, texnik qayta qurollanishga, 
rekonstruksiya qilishga pul mablag‘larini jamg‘arish bo‘la oladi. 
Ratsional (oqilona) iste’mol ko‘rishga olimlar, texnologlar, iqtisod-
chilar, sotsiologlar tomonidan aholining yosh guruhlarini, yashash 
joylarini hisobga olib belgilangan normativlar, me’yorlar bilan tart-
ibga solinadi va tavsiya xarakteriga ega bo‘ladi. Ish bilan bir vaqtda 
odam o‘zi uchun mahsulotlar iste’mol qilish me’yorini o‘zi belgilashi 
mumkin.
Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida murakkab o‘zaro 
aloqalar vujudga keladi. Ishlab chiqaruvchi, masalan, mahsulot 
tanqisligini yuzaga keltirishi mumkin (nimani taklif qilishsa shuni 
ol), o‘z navbatida iste’molchi agar birinchi ishlab chiqaruvchi 
mahsulotga yuqori narx quyib, uning sifatini pasaytirsa, boshqa ish-
lab chiqaruvchiga o‘tib ketishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti bozorning umumiy kon’yukturrasining 
mo‘tadil emasligi sharoitlarida boshqaruv strategiyasi ishlab 
chiqarish – xo‘jalik faoliyatini mo‘tadil turishga da’vat etilgandir. 
Korxona daromadining qat’iyligi va uning muvaffaqiyati strategik 
qarorlarning sifatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Biroq, daro-
madlarning mo‘tadil o‘sishiga marketing tadqiqotlarisiz erishib 
bo‘lmaydi.