Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

Etalonlarning ekvivalentligi deganda etalonlarni metrologik maqsadlarda ishlatishda ularning muhimligi va qiymatliligi bo’yicha tengligi tushuniladi.
Mazkur sohada asosiy usullarni tekshirish uchun Кonsultativ komitet tomonidan tanlagan solishtirish usullaridan biri - tayanch solishtirish deyiladi. Tayanchli solishtirishni ikkita asosiy turi mavjud. Birinchi turiga shunday etalonlarni solishtirish kiradiki, ularda davomli barqarorlik kuzatiladi (bu turdagi etalonlar kvant effektiga asoslangan bo’ladi). Ikkinchi kategoriyaga shunday etalonlarni solishtirish kiradiki, ular uchun barqarorlik uzoq muddatli deb bo’lmaydi.
Solishtirish usuliyatlarini o’tkazish va ba’zi xollarda, natijalarni baholash, bu ikkala xolda bir - biridan farq qilishi mumkin.
Tayanchli solishtirish natijalari etalonlarni ekvivalentligi to’g’risida mulohaza qilishga imkon beradi. Ikkita milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasi - etalon yordamida qayta tiklangan birliklarni qiymatlari bo’yicha metrologik institutlarning ikki milliy etalonlarining darajasi bir - biriga mos bo’lgan darajadir. Tayanchli solishtirish natijalari muayyan noaniqlikka ega.
1999 yilning oktyabrida Parijda O’lchovlar va tarozilar Xalqaro kamitetining (O’TXК) va O’lchovlar va tarozilar Xalqaro byurosi (O’TXB) ning uyushmasi ostida milliy metrologik institutlarining boshliqlari - etalonlarni saqlovchi (O’MI) 38 - davlat Metrik konvensiya a’zolari bilan bitimga qo’l qo’yishgan. «Milliy metrologik institutlari (O’MI) tomonidan beriladigan milliy etalonlarning, kalibrlash sertifikatlarni va o’lchashlarning o’zaro tan olinishi to’g’risida bitim».
Hozirda bu bitimga yana turli mamlakatlardan 11 ta milliy metrologik institutlari (O’MI) qo’shildi.
Bitimning asosiy maqsadi quyidagilar:
- milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasini o’rnatish (aniqlash);
- O’MI tomonidan beriladigan kalibrlash va o’lchashlar sertifikatlarini o’zaro tan olinishi;
- davlat va boshqa mamuriy organlarni keng doirali shartnomalar uchun xalqaro savdoga, ilmiy-texnikaviy hamkorlikka va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga tegishli ishonchli texnik baza bilan ta’minlash.
Milliy metrologik institutlari etalonlarning metrologik holatlari har tomonlama tekshirilganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etish bilan barcha metrologik xizmatlar ro’yxatini beradi. Bu xizmatlar tegishli sertifikatlarni berilishini tasdiqlovchi va bitimni hamma qatnashuvchilari tomonidan tan olinadigan tegishli sertifikatlarni berilishini tasdiqlaydigan ma’lumotlardan iborat bo’lishi kerak.
Ayrim davlatlarda o’tkaziladigan metrologik faoliyat natijalarini o’zaro tan olinishining ob’ektiv asoslarini ta’minlash uchun, bitimlar quyidagi shartlarni bajarilishini talab etadi:
- ayrim belgilangan usuliyat bo’yicha o’tkaziladigan qator tayanch solishtirish natijalarining mavjudligi. Bu usuliyat milliy etalonlarning ekvivalentligi darajasini ifodalaydi;
- milliy metrologik institutlari (O’MI) faoliyatini barqarorligini kafolatlaydigan xar bir O’MI da tegishli tizim sifatini ta’minlash ishlari;
- har qaysi (O’MI) milliy metrologik institutlar (O’MI) ni spesifik ehtiyojlarini qanoatlashtirish maqsadida o’tkaziladigan qo’shimcha solishtirishlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishi.
Bitim hamkorlikni koordinasiyalashni o’lchovlar va tarozilarni xalqaro byurosi (O’TXB) ga yuklaydi. Tayanch va qo’shimcha solishtirishlarga javobgarlik konsultativ komitetlariga, O’lchovlar va tarozilar Xalqaro komitetlari (O’TXК) ga, regional metrologik tashkilotlar (RMT) va O’TXB larga yuklanadi.
O’MI da deklarasiyalanadigan o’lchashlar va kalibrlash imkoniyatlari (calibration and measurement capabilities - CMC) bo’yicha ma’lumotlarni taxlil qilish va chop etilishi RMO va MBMV larning birlashgan komiteti amalga oshiradi. Bitimni bajarishga tegishli barcha ma’lumot O’TXB ning Web-sayti - www.bimp/org da saqlanadigan ilovalarda beriladi (bitimlarning matni o’sha erda fransuz va ingliz tillarida nashr etilgan).
Etalonlarni solishtirish davriyligi (etalonlar yordamida qayta tiklanadigan), kattalik qiymatlarini barqarorligiga, etalonlarning aniqligiga, birlikni qayta tiklash prinsiplariga va boshqa qator texnik va iqtisodiy omillarga bog’liq holda belgilanadi.
Masalan, massa va uzunlik birliklarini etalonlari 15 - 20 yilda bir marta solishtiriladi, elektr va yorug’lik birliklarining etalonlari 3 - 5 yilda bir marta solishtiriladi. Massa birligining Xalqaro timsoli (6.2- rasm) birlik o’lchamini ikkilamchi nusxa-etalonga uzatish uchun xalqaro darajadagi spesifik qoidalarga qattiq rioya qilingan holda 25 yilda bir marta ishlatiladi.
Zamonaviy vaqt va chastota etalonlarining aniqligi nihoyatda yuqori bo’lishiga qaramay, (birlikni qayta tiklash nisbiy xatoligi 10^-13 atrofida) bunday etalonlarning xalqaro solishtirilishi doimo maxsus yo’ldosh aloqa kanallaridan foydalanilgan holda o’tkaziladi. Bu butun dunyo vaqt shkalasini yuqori darajadagi aniqlikda saqlash uchun
zarur. Mamlakatning etalon bazasi xalq xo’jaligini metrologik ta’minlashning markaziy, eng muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Uning rivojlanish darajasi mamlakatdagi barcha o’lchashlar darajasini aniqlaydi, chunki etalonlar ishonchli va aniq o’lchash axborotiga va o’lchashlar natijalarining taqqoslana olishiga erishish uchun, ya’ni metrologiyaning muhim amaliy vazifasini – o’lchashlar birliligini ta’minlash uchun ob’ektiv zamin yaratadi.
Etalon bazadan o’lchashlarning turli sohalarida ishlatiladigan barcha etalonlar (birlamchi, maxsus, ikkilamchi) majmui tushuniladi.
Ayni vaqtda MDH etalon bazasi 140 davlat birlamchi va 600 ga yaqin ikkilamchi (asosan - ishchi) etalonlarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasida yuqori razryadli namunaviy o’lchovlar va asboblar bilan birga o’lchashlarning barcha turlari va sohalarida 70 ta fizik kattaliklarning qayta tiklanishini va saqlanishini ta’minlaydigan 9 ishchi etalonlar joylashgan. Bu bilan respublika xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida o’lchashlar birliligini ta’minlash sharoitlari yaratildi.
Yangi O’z DSt 8.012:2005 standartiga ko’ra xalqaro birliklar tizimi asosiy – metr, kilogramm, sekund, amper, kelvin, kandela, mol va hosilaviy birliklardan iborat. Standartga binoan avvalgi qo’shimcha birliklar – yassi burchak (radian) va fazoviy burchak (steradian) – endi hosilaviy birliklar qatoriga kirdi. Ular har qanday hosilaviy birliklar va qo’llashga qo’yilgan (ba’zi) tizimdan tashqari birliklarning qayta tiklanish imkoniyatini ta’minlaydi.
Umuman MDH etalon bazasi xalq xo’jaligining eng zarur talablarini qondiradi. Yaratilgan davlat etalonlari o’zlarining metrologik tavsifnomalari bo’yicha etakchi chet el mamlakatlari etalonlaridan qolishmaydi.
Etalon bazaning rivojlanish tendensiyasi – fundamental fizik konstantalar Fundamental fizik konstantalar (FFК) va barqaror fizik hodisalardan foydalanish asosida ayrim etalonlardan o’zaro bog’liq “tabiiy” etalonlar tizimiga o’tish muhimdir. Bu asoslangan hollarda birliklar o’lchamlarini qayta tiklash va uzatishning markazlashtirilmagan tizimiga o’tishga imkon beradi.
Etalonlar va shkalalar nazariyasi sohasida vaqt, chastota va uzunlik birliklarining yagona etalonlarini yaratish bo’yicha ishlar
tugallandi. Elektromagnit o’lchashlar sohasida kvant hodisalaridan va FFК dan foydalanish asosida o’zaro bog’liq etalonlar majmuini yaratish bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
Metrologik ta’minotning kelgusidagi ravnaqi, uni xalqaro talablar bilan uyg’unlashtirish, o’lchashlar natijalarining aniqligi va ishonchliligini oshirish, mahsulotni sinash va sertifikatlashtirish natijalarini xalqaro darajada tan olish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1996 yil fevralda “O’zbekiston Respublikasi Milliy Etalon bazasini shakllantirish va metrologik ta’minotni takomillashtirish to’g’risida”gi Qarori qabul qilindi.

4.