Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари



Download 1,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/139
Sana11.01.2022
Hajmi1,51 Mb.
#352857
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   139
Bog'liq
O’zbeêiston respubliêasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o

Asosiy  kattalik 
deb  ko’rilayotgan  tizimga  kiradigan  va  shart 
bo’yicha tizimning boshqa kattaliklariga nisbatan mustaqil qabul qilib 
olinadigan  kattalikka  aytiladi. 
Masalan,  masofa  (uzunlik),  vaqt, 
harorat, yorug’lik kuchi kabilar. 
Hosilaviy  kattalik
  deb  tizimga  kiradigan  va  tizimning 
kattaliklari orqali ifodalanadigan kattalikka aytiladi.
 Masalan, tezlik, 
tezlanish, elektr qarshiligi, quvvat va boshqalar. 
 
3.2.
 
Кattalikning ulchamligi 
 
Har bir xossa ko’p yoki kam darajada ifodalanishi, ya’ni miqdor 
tavsifiga  ega  bo’lishi  mumkin  ekan,  demak  bu  xossani  o’lchash  ham 
mumkin.  
 
Кattaliklarning  sifat  tavsiflarini  rasmiy  tarzda  ifodalashda 
o’lchamlikdan foydalanamiz. 
 
Кattalikning  o’lchamligi
  deb,  shu  kattalikning  tizimdagi 
asosiy kattaliklar bilan bog’liqligini ko’rsatadigan va proporsionallik 
koeffisienti 1 ga teng bo’lgan ifodaga aytiladi. 


 
40 
 
Кattaliklarning o’lchamligini dimension - o’lcham, o’lchamlik 
ma’nosini  bildiradigan  (ingl.)  so’zga  asoslangan  holda  dim  simvoli 
bilan belgilanadi. 
 
Odatda,  asosiy  kattaliklarning  o’lchamligi  mos  holdagi  bosh 
harflar bilan belgilanadi, masalan, 
 
dim l = L; dim m = M; dim t = T. 
 
 
Hosilaviy  kattaliklarning  o’lchamligini  aniqlashda  quyidagi 
qoidalarga amal qilish lozim: 
1.
 
Tenglamaning  o’ng  va  chap  tomonlarining  o’lchamligi  mos 
kelmasligi  mumkin  emas,  chunki,  faqat  bir  xil  xossalargina  o’zaro 
solishtirilishi  mumkin.  Bundan  xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  faqat 
bir  xil  o’lchamlikka  ega  bo’lgan  kattaliklarnigina  algebraik 
qo’shishimiz mumkin. 
2.
 
O’lchamliklarning  algebrasi  ko’payuvchandir,  ya’ni  faqatgina 
ko’paytirish amalidan iboratdir. 
2.1. 
Bir  nechta  kattaliklar  ko’paytmasining  o’lchamligi  ularning 
o’lchamliklarining  ko’paytmasiga  teng,  ya’ni: 
A,  B,  C,  Q
 
kattaliklarining  qiymatlari  orasidagi  bog’lanish 
QqABC
  ko’rinishda 
berilgan bo’lsa, u holda  
 
 
dim Q = (dim A)(dim B)(dim C).  
 
 
2.2. 
Bir 
kattalikni 
boshqasiga 
bo’lishdagi 
bo’linmaning 
o’lchamligi ularning o’lchamliklarining nisbatiga teng, ya’ni 
Q q A/B
 
bo’lsa, u holda  
 
dim Q = dim A / dim B. 
 
2.3. 
Darajaga  ko’tarilgan  ihtiyoriy  kattalikning  o’lchamligi  uning 
o’lchamligini  shu  darajaga  oshirilganligiga  tengdir,  ya’ni, 
Q  q  A
n
 
bo’lsa, u holda,  
 
dim Q = dim A
n

 


 
41 
Masalan, agar tezlik 
v q l/t
 bo’lsa, u holda  
 
dim v = dim l / dim t = L/T q LT
-1

 
 
Shunday 
qilib, 
hosilaviy 
kattalikning 
o’lchamligini 
ifodalashda quyidagi formuladan foydalanishimiz mumkin: 
 
dim Q = L
n
M
m
T
k
...., 
 
bunda, 
L,  M,  T
...,  -  mos  ravishda  asosiy  kattaliklarning 
o’lchamligi; 
n, m, k...,
 - o’lchamlikning daraja ko’rsatkichi.  
Har  bir  o’lchamlikning  daraja  ko’rsatkichi  musbat  yoki  manfiy, 
butun yoki kasr songa yoxud nolga teng bo’lishi mumkin. Agar barcha 
daraja  ko’rsatkichlari  nolga  teng  bo’lsa,  u  holda  bunday  kattalikni 

Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   139




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish