Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

 
 
 
I BOB
. 
METROLOGIYA FANI MOHIYATI VA FAN 
SIFATIDA SHAКLLANISHI 
 
 
1.1. Metrologiya fanining paydo bulishi va rivojlanishi 
to’g’risida kiskacha tarixiy malumotlar 
 
XX  asrning  ikkinchi  yarmida  xalq  xo’jaligining  barcha 
sohalaridagi  ilm-fan,  madaniyatning  gurkirab  rivojlanishini  bejiz 
ilmiy-texnikaviy  inqilob  deb  atalmaydi.  Ilg’or  ilmiy  yutuqlar  fanga, 
bizning  kundalik  hayotimizga  kirib  kelib,  shu  darajada  odatiy  bo’lib 
qolganki,  aksariyat  hollarda  biz  ularga  e’tibor  bermaymiz  yoki 
sezmaymiz.  Ba’zan  esa,  bizga,  korxona  yoki  laboratoriyaga  etib 
kelguncha 
ularning 
qanchalik 
murakkab, 
notekis 
yo’llardan 
o’tganligini  ko’z  oldimizga  keltirmasdan,  fikr  yuritmagan  holda 
ulardan  foydalanamiz.  Yuqoridagilarning  hammasi  to’la  ma’noda 
zamonaviy axborotli o’lchash texnikalariga ham tegishlidir. 
O’lchashlar haqidagi fanning tarixi minglab yillarni tashkil etadi. 
O’lchashlarga bo’lgan ehtiyoj qadim zamonlarda yuzaga kelgan. Inson 
kundalik hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, er maydonlarining 
yuzalarini,  jismlarning  o’lchamlari  va  massalarini,  vaqtni  va 
hokazolarni  bu  jarayonlarning  yuzaga  kelish  sabablarini,  manbalarini 
bilmasdan, o’zining sezgisi va tajribasi asosida o’lchay boshlagan. 
 
Eng  qadimgi  o’lchash  birliklari  -  antropometrik,  ya’ni 
insonning  muayyan  a’zolariga  muvofiqlikka  yoki  moyillikka 
asoslangan  holda  kelib  chiqqan  o’lchash  birliklari  hisoblanadi. 
Masalan:  Ladon  -  bosh  barmoqni  hisobga  olmaganda  qolgan 
to’rttasining  kengligi;  fut  -  oyoq  tagining  uzunligi;  pyad  -  yozilgan 
bosh  va  ko’rsatkich  barmoqlar  orasidagi  masofa,  qarich,  quloch, 
qadam va hokazolar. 
Asrlar o’ta bizga etib kelgan ba’zi o’lchov birliklari xozirda  xam 
ishlatiladi. 
Masalan, 
qadimgi 
janubi-sharqda 
“loviya  doni”, 
“no’xotcha”  ma’nosini  bildirgan,  turli  qimmatbaho  toshlarning 

---

 
6 
o’lchov birligi sifatida ishlatilgan - КARAT: dorishunoslikda og’irlik 
birligi  qilib  qo’llanilayotgan,  ingliz,  fransuz,  lotin  va  ispan  tillarida 
“bug’doy doni” ma’nosi bildiruvchi -GRAN va hokazolar. 
Ba’zi  bir  tabiiy  o’lchovlar  ham  uzoq  o’tmishga  ega.  Ularning 
dastlabkilaridan  biri,  hamma  erda  ishlatiladigan  vaqt  o’lchovlaridir. 
Munajjimlarning ko’p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda 
vaqt birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Кeyinchalik 
erning  o’z  o’qi  atrofida  to’la  aylanishiga  ketgan  vaqtning  1/86400 
qismi  sekund  nomini  olgan.  Qadimgi  Vavilonliklar  bizning 
eramizgacha bo’lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o’lchashgan. Mina 
taxminan  ikki  astronomik  soat  vaqt  oralig’iga  teng  bo’lib,  bu  vaqt 
mobaynida  Vavilonda  rasm  bo’lgan  suv  soatidan  massasi  taxminan 
500 grammga teng bo’lgan “mina suv” oqib ketgan. Кeyinchalik mina 
o’zgarib, biz o’rganib qolgan minutga aylandi. 
Vaqtlar  o’tishi  bilan  suv  soatlari  o’z  o’rnini  qum  soatlariga,  ular 
ham vaqti kelib mayatnikli mexanizmlarga bo’shatib berdilar.  
Insoniyat  taraqqiyoti  rivojlanishining  ilk  davrlaridanoq  “moddiy” 
o’lchashlar  va  o’lchov  birliklarining  katta  ahamiyatini  tushunib 
bilganlar. 
Fan  va  texnikaning  rivojlanishi  har  xil  fizikaviy  kattaliklarning 
o’lchamlarini  muayyan  o’lchovlarga  qiyoslab  kiritishni  taqozo  eta 
boshladi.  Bunday  faoliyat  jarayoni  va  rivojlanishi  davomida 
o’lchashlar haqidagi fan, ya’ni