«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

1.1. Quvvatni elektr uzatma yordamida uzatish
Elektr   uzatmalar   hozirgi   kunda   eng   ko‘p   tarqalgan   va   samaradorlik
ko‘rsatkichlari   yuqori   bo‘lgan   uzatma   turi   hisoblanadi.   Zamonaviy   elektr
uzatmalar uchun gabarit o‘lchamlarini va solishtirma og‘irligini o‘zgartirmasdan
quvvat oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Lokomotivlarda   quvvatni   elektr   uzatishning   o’zgarmas,   o‘zgaruvchan-
7

---

o’zgarmas va o‘zgaruvchan turlari keng qo‘llanilmoqda. Elektr  uzatmaning  uzoq
muddatli  ish  tartibida,   foydali  ish  koeffitsienti   84-86%   tashkiletadi.
Lokomotivlarning quvvati oshib borishi natijasida o‘zgaruvchan-o’zgarmas tokda
ishlovchi uzatma keng tarqalmoqda.
Hozirgi   kunda   “O‘zbekiston   temir   yo‘llari”   AJ   tarkibidagi   UzTE16M,
2TE10M, 3TE10M, ChME3, TEM2 kabi teplovozlarda o’zgarmas tokda ishlovchi
elektr uzatmalar qo‘llaniladi. 
O’zgarmas tokda quvvat uzatmasi dizel (D) validan harakatga keltiriladigan
tortuv   generatoridan   (TG),   lokomotivlarning   g‘ildirak   juftligini   harakatga
keltiruvchi   tortuv   elektr   dvigatellaridan   (TED),   tortuv   generatorini   qo‘zg‘atish
tizimidan iborat (GQT) va bir qator yordamchi mashina va apparatlardan tashkil
topgan(1.1-rasm, a). 
1.1-rasm. Elektr uzatmaning tuzilishi sxemasi: a) O’zgarmas tokdagi elektr uzatma; 
b) o‘zgaruvchan-o’zgarmas tokdagi elektr uzatma; v) o‘zgaruvchan-o‘zgaruvchan tokdagi elektr
uzatma. D-dizel; G-o’zgarmas tok tortuv generatori; SG-sinxrongenerator; TQ-to‘g‘irlash
qurilmasi; TChO’-tok chastotasini o’zgartirgichi (invertor); GQT- generatorning qo‘zg‘atish
tizimi; 1-3 – tortuv elektr dvigatellari; A -  asinxron tortuv dvigatel
Elektr  uzatma  poezdning  harakatlanish  shartlariga  avtomatik  moslashish
8

---

imkonini beradi. Tortuv elektr dvigateli tomonidan hosil qilinadigan tortish kuchi
harakatga qarshilik kuchi oshganda va tezlik kamayganda oshib boradi, hamda
harakatga qarshilik kuchi kamayganda va tezlik oshganda kamayib boradi. Elektr
uzatmaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, lokomotivning tortish kuchi aylantirish
momentiga   va   dizel   quvvatiga   bog‘liq   emas.   Ya’ni   dizelning   kichik   quvvatida
katta tortish kuchi va aksincha dizelning katta quvvatida kichik tortish kuchiga ega.
Elektr   uzatmali   lokomotivning   tortish   kuchi   elektr   mashinalarning   isishi
bilan   chegaralanadi,   ya’ni   qisqa   muddat   davomida   elektr   mashinalarda   katta
miqdordagi   o’ta   yuklanish   hosil   bo‘lishi   mumkin   (generatorlarda   –   1,5   marta,
elektr dvigatellarda – 2marta). O’ta yuklanishdan poezd joyidan qo‘zg‘alishida va
kichik   uzunlikdagi   tik   ko‘tarilishlarda   foydalaniladi.   Dizelning   quvvati
o’zgarmasligini   ta’minlash   uchun,   tortish   kuchi   avtomat   tarzda   tezlikka   teskari
mutanosib o‘zgarishi kerak, ya’ni tortish kuchi 2 marta oshsa u holda lokomotiv
harakatlanish tezligi 2 marta kamayishi kerak.
Lokomotivlarning   dizel-generator   qurilmasi   va   tortuv   elektr   dvigatellari
tuzilishi   jihatdan   o‘zaro   bog‘liq   emas,   bu   esa   energiyani   harakatlanuvchi
g‘ildirakka   uzatishning   eng   sodda   tizimini   qo‘llash   imkonini   beradi.   Elektr
uzatmaning   yana   bir   afzalligi   bu   uning   bir   boshqaruv   pultidan   birnechta
seksiyalarni   birgalikda   ishlashini   boshqarish   imkonini   beradi.   Elektr   uzatmali
lokomotivlar g‘ildirak juftligi katta foydali ish koeffitsientiga ega (28-30%). Elektr
uzatma   lokomotivni   joyidan   ravon   qo‘zg‘alishini   ta’minlaydi,   boshqaruv   tizimi
sodda va katta ishonchlilik darajasiga ega. 
Elektr uzatmaning asosiy kamchiliklari bu uning katta og‘irligi, tan narxi
qimmatligi va boshqa uzatmalarga nisbatan rangli metallar sarfi ko‘pligidir. 
O’zgarmas tok elektr uzatmalarida lokomotivlarning dizelini ishga tushirish
uchun  tortuv  generatoridan  foydalaniladi.   Buning   uchun   generatorning   asosiy
qutblariga mustaqil qo‘zg‘atish chulg‘amidan tashqari, ishga tushirish chulg‘amlari
ham  joylashtiriladi.   Bu  chulg‘amlar  dizelni  ishga  tushirish  jarayonida
akkumulyator  batareyasidan  man’balanadi. Dizel  ishga  tushish  jarayonida  tortuv
9

---

generatori dvigatel tartibida ishlaydi va dizelning tirsakli valini harakatga keltiradi.
Lokomotivlarning   quvvati   oshib   borishi,   o’zgarmas   tokda   ishlovchi
generatorlarni qo‘llashda bir qator qiyinchiliklarga olib keladi. Ulardan asosiysi
generator   quvvatni   ortishini   geometric   o’lchamlariga   bog’liqligi,   kollektor
plastinalari   orasidagi   kuchlanishni   chegaralangani   xisobiga   yakor   aylanishlsr
soninin chegaralanganligini keltirish mumkin. 
 Shuning uchun, zamonaviy lokomotivlarda asosan o‘zgaruvchan-o’zgarmas
tokli uzatmalar qo‘llanishi ommalashdi (1.1-rasm,b). Bunday turdagi uzatmalarda
o’zgarmas tokgeneratori o‘rniga o‘zgaruvchan tokda ishlovchi sinxron generator
va to‘g‘irlash qurilmasidan foydalaniladi. O‘zgaruvchan-o’zgarmas tokdagi uzatma
TEP70BS yo‘lovchi tashish uchun mo‘ljallangan teplovozlarda qo‘llaniladi. 
Tortuv sinxron generatori mis va yuqori legirlangan elektrotexnik po‘latning
sarfini  kamaytiradi.   Tortuv  sinxron  generatorlarda  aylanishlar  soni  bo‘yicha
cheklov  mavjud  emas.   Sinxron   generatorlar   kollektor-cho‘tka   apparati
qo‘llanilmaganligi   sababli   foydalanish   jarayonida   ishonchlilik   darajasi   yuqori
bo‘ladi va o’zgarmas texnik nazoratni talab qilmaydi. 
O‘zgaruvchan-o’zgarmas   tokli   uzatmalarda,   dizel   uch   fazali   sinxron
generator   valini   aylantiradi,   uning   kuchlanishi   to‘g‘irlash   qurilmasida
to‘g‘irlangandan   so‘ng,   o’zgarmas   tok   elektr   dvigatellariga   uzatib   beriladi.
O’zgarmas tok tortuv elektr dvigatellarida odatda kuchlanish o‘zgarishining kichik
koeffitsienti   va   uning   yuqori   aylanishlar   soni   kuzatiladi.   Kuchlanish   o‘zgarishi
miqdorini   kamaytirish   uchun   generatorda   ikkita   stator   chulg‘am  simi   mavjud
bo‘lib,   ular  bir-biridan   30   elektr  gradusga  surilib  yulduzni  tashkil  etadi.
To‘g‘irlagich  qurilmasi  esa  ikkita  parallel  ko‘priklar  usulida  tayyorlanadi.   Bu
sxema   kuchlanish   o‘zgarishi   miqdorini   2-3   marta   kamaytiradi   va   ikki   marta
aylanishlar sonini oshirish imkonini beradi.   O‘zgaruvchan-o’zgarmas tokli elektr
uzatmalarda dizelni ishga tushirish uchun starter-generator qo‘llaniladi. 
O‘zgaruvchan-o‘zgaruvchan   tokli   elektr   uzatmalarda   tortuv   generatori
sifatida sinxron generatorlar qo‘llaniladi, tortuv dvigatellari sifatida esa asinxron
10

---

elektr dvigatellar qo‘llaniladi (1.1-rasm, v). Asinxron tortuv elektr dvigatellari o‘zi
bilan bir xil ko‘rsatkichga ega bo‘lgan o’zgarmas tok elektr dvigatelidan gabariti
o‘lchami kichik, 1,2-1,4 marta engil, 2-3 marta arzon, tortish kuchi va tok kuchi
bo‘yicha cheklanish mavjud emas,   kollektor-cho‘tka apparati qo‘llanilmaganligi
sababli foydalanish jarayonida ishonchlilik darajasi yuqori bo‘ladi. Asinxron elektr
dvigatel rotor iaylanishlar sonini tartibga solish uchun, dvigatelga uzatiladigan tok
kuchining chastotasini o‘zgartirish bilan yoki qutblar juftligini o‘zgartirish yo‘li
bilan   erishish   mumkin   (pog‘onama-pog‘ona   o‘zgartirish).   Tortuv  sinxron
generatorining o‘zgaruvchan kuchlanishini to‘g‘irlash qurilmasiga uzatib beriladi.
To‘g‘irlangan kuchlanish esa o‘zgaruvchan tok chastotasini o‘zgartirgichi tiristorli
invertorga  uzatiladi.   Invertorda  kuchlanish  o‘zgaruvchan   chastotaga   ega
o‘zgaruvchan  tokga  aylantiriladi.   Bunday   turdagi   uzatmaTE25A   teplovozi   va
elektrovozlarda keng qo‘llanmoqda.