8
-
Bo’lim
.
AKKUMULYATOR BATAREYALARI
235
Dizelni ishga tushirish jarayonida tortuv generatori yoki starter generator
dvigatel tartibida ishlaydi. Bu holatda lokomotivning akkumulyator batareyalari
elektr mashinalar uchun elektr energiya manbasi hisoblanadi. Bundan tashqari
akkumulyator batareyalari dizel va yordamchi generator ishlamayotgan holatda
boshqaruv zanjiri, elektr chiroqlari, yordamchi elektr dvigatellarni ta’minlash
uchun xizmat qiladi.
Ko‘p marta ishga tushuvchi, elektr energiyasining kimyoviy manbasiga
akkumulyator deyiladi. Akkumulyatorlar elektr toki o‘tish jarayonida elektr
energiyasini to‘plab, tashqi yuklama ulanganda elektr tokni qayta berish
qobilyatiga ega. Akkumulyator batareyalarining kislotali va ishqorli turlari mavjud.
Har bir akkumulyatorning asosiy qismlari bu elektrolitli vannaga tushirilgan
musbat va manfiy elektroddan iboratdir.
Akkumulyatorlarning ishlash tartibi elektrodlar va elektrolit orasida
kimyoviy reaksiyaning qaytaruvchanligiga asoslangan. Elektr energiya ak-
kumulyatordan o‘tkazilganda kimyoviy energiyaga aylanadi (akkumulya-tor
zaryadlanadi). So‘ngra kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi
(akkumulyator razryadlanadi). Bunda elektrod plastinalardagi kimyoviy faol
modda avval boshqa kimyoviy birikmaga aylanib, keyin esa deyarli to‘liq tiklanib,
o‘zining dastlabki holatiga qaytadi. Eletrodli plastinalar va elektrolitlar uchun
qo‘llaniladigan kimyoviy elementlar tarkibiga ko‘ra akkumulyatorlar kislotali va
ishqorli turlarga bo‘linadi.
Oddiy akkumulyator batareyasi idishga ichidagi elektrolitga tushirilgan
plastinalardan tashkil topgan. Akkumulyatorning musbat va manfiy plasti-nalari
mavjud. Musbat plastinalar tokning musbat tarmoqlanib chiqish jo-yiga ulanadi,
manfiy plastinalar tokning manfiy tarmoqlanib chiqish joyiga ulanadi. Plastinalar
va elektrolit orqali tok o‘tishi natijasida kimyoviy jara-yonlar sodir bo‘ladi,
natijada plastinalar va elektrolitning tarkibi o‘zgaradi. Agar bundan so‘ng
akkumulyatorning tarmoqlanib chiqish joylarini tashqi zanjirga ulansa, u holda
236
elektrolit va plastinalarda qayta kimyoviy jarayonlar sodir bo‘ladi. Plastina va
elektrolitning tarkibi o‘zining dastlabki holatiga qaytadi, lekin shu vaqtining o‘zida
zanjirdan elektr toki o‘tadi.
8.1-rasm. Eng sodda akkumulyator
Akkumulyator elektr energiya manbai sifatida quyidagi asosiy ko‘rsat-
kishlarni tavsiflaydi: EYuK, sig‘im, maksimal tok, ichki qarshilik. Akku-
mulyatorning elektr yurituvchi kuchi uning turi, zaryadlanish darajasi, elektrolit
zichligi, razryadlanish toki (yuklama)ga bog‘liq. Keng tarqalgan akkumulyator turi
uchun bu qiymat 1,4-2,2V oralig‘ida bo‘ladi. Akkumu-lyator sig‘imi deb,
tarmoqlanib chiqish joylarida to‘liq zaryadlangan akkumulyatorni razryadlanish
jarayonida minimal ruxsat etilgan kuchla-nishgacha imkoni beruvchi, elektr
miqdorining amper-soatdagi (A∙soat) ifodasiga aytiladi. Akkumulyator sig‘imi
plastinalar o‘lchami, razryadla-nish jarayoni davomiyligi, harorat va boshqa
omillarga bog‘liq bo‘ladi. Dizelni ishga tushirish uchun katta aylantirish momenti
va tok kuchi kerak bo‘ladi. Shuning uchun dizelni ishga tushirish uchun
qo‘llaniladigan starter akkumulyator batareyalariga turg‘unlik, katta razryadlash
tokida ishonchli ishlash bo‘yicha yuqori talablar quyiladi. Dizelni ishga tushirish
jarayonida, akkumulyatorlarning maksimal razryadlanish tok kuchi 1500-2000A
237
ga etadi. Starter akkumulyator batareyalarida katta toklardagi ichki energiya
yo‘qotilishini kamaytirish uchun ichki qarshilik minimal miqdorda bo‘lib, Omning
yuzdan yoki mingdan bir ulushiga teng bo‘ladi. Teplovozlarda ikki turdagi,
kislotali (qo‘rg‘oshinli) va ishqorli (temir-nikelli yoki kadmiy-nikelli) elektr
akkumulyatorlar qo‘llaniladi. Akkumulyatorlarning nomlanishi ularning
plastinalari tayyorlangan material va qo‘llaniladigan elektrolitdan olingan.
Akkumulyatorning tuzilishi va ishlash tartibini bir nechta vaziyatda ko‘rib
chiqish mumkin:
I. Akkumulyatorda zaryadlash va razryadlash vaqtida sodir bo‘luvchi
reaksiyalar, akkumulyatorni tayyorlashda qo‘llaniladigan materiallar tabiati va
xossalarini kimyoviy vaziyat o‘z ichiga oladi.
Kislotali akkumulyatorlarda manfiy zaryadlangan plastinalar g‘ovaksimon
qo‘rg‘oshindan (Pb), musbat zardyalangan plastinalar esa qo‘rg‘oshin oksididan
(PbO
2
) tashkil topgan.
8.2-rasm. Kislotali akkumulyatorlarda razryadlash jarayoni
Sulfat kislota eritmasi (H
2
SO
4
) va suv (H
2
O)dan tashkil topgan elektrolit
ta’sirida, razryadlash jarayonida reaksiya hosil bo‘ladi. Razryadlash toki
elektrolitni vodorod ionlari va kislota qoldig‘iga bo‘lib yuboradi. Kislota qoldig‘i
plastinaning faol massasi bilan reaksiyaga kirishadi. Hosil bo‘lgan birikma- PbSO
4
(qo‘rg‘oshin sulfati)
ham musbat, ham manfiy plastinalarda hosil bo‘ladi.
Zaryadlash jarayonida qo‘rg‘oshin sulfati uni tashkil qilgan tarkibiy
238
qismlarga ajraladi va akkumulyator holati yana tiklanadi. Musbat zaryadlangan
vodorod ionlari manfiy tarmoqlanib chiqish joyiga ega plastinaga tomon
yo‘naltiradi, u yerda qo‘rg‘oshin sulfati (сернокислый свинец) bilan reaksiyaga
kirishib sulfat kislotasini hosil qiladi. Plastinalar esa g‘ovakli qo‘rg‘oshin bilan
qoplanadi. Sulfat kislotasining (SO
2
) ionlar qoldig‘i musbat tarmoqlanib chiqish
joyi tomon yo‘naladi va elektrolit suvi bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. Bu holatda
sulfat kislotasi to‘liq tiklanadi, bo‘shab chiqqan kislorod musbat plastinalar
yuzasini oksidlaydi va qo‘rg‘oshin ikki oksidini hosil qiladi. Ko‘rib chiqilgan
jarayon plastinalarda qo‘rg‘oshin sulfati (сернокислый свинец) tugagunicha
davom etaveradi. Qachonki, elektrolit bilan to‘la munosabati tugallangandan so‘ng
akkumulyatorning zaryadlash jarayoni to‘xtaydi.
8.3-rasm. Kislotali akkumulyatorlarda zaryadlash jarayoni
Qo‘rg‘oshin sulfati (PbSO
4
) hosil bo‘lish jarayonida reaksiyada elektrolit
kislotasi ham ishtirok etadi, bu esa elektrolitning zichligi akkumulyatorning
zardyalashnish darajasiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Zaryadlangan
akkumulyatorda elektrolitning zichligi katta bo‘ladi, razryadlanganda esa elektrolit
zichligi kamayadi. Avvaldan quyilgan elektrolitning zichligi ma’lum bo‘lsa,
elektrolitning zichligiga ko‘ra zaryadlanish darajasini aniqlash mumkin.
Ishqorli akkumulyatorning manfiy plastinalari temir oksididan (FeO),
musbat plastinalari nikel chala oksidi gidrati (NiON)dan tashkil topadi. Bu turdagi
akkumulyatorlarda elektrolit sifatida o‘yuvchi kaliy eritmasi (KOH)ga litiy
239
gidroksid (LiOH)ni qo‘shish yo‘li bilan tayyorlanadi. Akkumulyatorni razryadlash
jarayonida plastinalarda temir gidrat oksidi Fe(OH)2 va nikel gidrat oksidi
Ni(OH)2 hosil bo‘ladi.
8.4-rasm. Ishqorli akkumulyatorlarda razryadlash jarayoni
Elektrolit reaksiyada ishtirok etmaydi, uning zichligi akkumulyator za-
ryadlanish holatiga bog‘liq bo‘lmaydi. Zaryadlash jarayonida plastinalarda faol
massaning tiklanishi sodir bo‘ladi va umumiy EYuK 1,2-1,4 V oshmagan elektr
potentsial yig‘iladi.
Akkumulyator plastinalari yupqa nikellangan po‘lat plastinalaridan paket
shaklida tayyorlanadi va faol massa bilan to‘ldiriladi. Paket devorlari faol massani
elektrolit bilan yaxshi aloqaga kirishishini ta’minlash uchun, ko‘p miqdordagi
teshiklardan iborat bo‘ladi. Ishqorli akkumulyatorlarda kislotali akkumulyatorlar
kabi manfiy plastinalar musbat plastinalar orasiga o‘rnatilgan va bir-biridan
separator bilan ajratilgan. Ishqorli akkumulyatorlar manfiy plastinalar faol massasi
tarkibiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: temir-nikelli va kadmiy-nikelli(KN).
II. Akkumulyatorlarning elektr balansini va ularning sig‘imiga ta’sir etuvchi
faktorlarni fizikaviy vaziyat o‘z ichiga oladi. Xar qanday texnikaviy qurilma kabi
akkumulyator ham foydali ish koeffitsienti ega, ya’ni apmer-soatda (A/s)
ifodalanadigan foydali sig‘imni, amper-soat (A/s) ifodalanadigan zaryadlashga
240
sarflangan energiya nisbatiga teng.
8.5-rasm. Ishqorli akkumulyatorlarda zaryadlash jarayoni
Akkumulyatorlarning foydali ish koeffitsienti keng miqyosda o‘zgarib,
uning qo‘llanishi, elektrolit harorati, razryadlash toki miqdori va boshqa
qiymatlarga bog‘liq. Akkumulyator sig‘imining kattaligi ham doimiy kattalik
emas.
Akkumulyator turida ko‘rsatilgan son uning nominal (pasportidagi) sig‘imini
tavsiflaydi. Bu son akkumulyatorni nominal tok bilan razryadlash jarayonidan
olinadi va nominal sig‘im miqdorini kislotali akkumulyator-larda 10ga, ishqorli
akkumulyatorlarda esa 5ga bo‘lib hosil qilinadi. Masalan, 450 A/s sig‘imli
akkumulyator uchun, kislotali akkumulyatorda normal tok qiymati 45 A, ishqorli
akkumulyatorda esa normal tok qiymati 90A ga teng bo‘ladi.
Razryadlash tokining qiymati akkumulyatordan olish mumkin bo‘lgan
sig‘imga katta ta’sir ko‘rsatadi (foydali sig‘im), ayniqsa starterli razryadlashda
sezilarli darajada bo‘ladi.
Ishqorli akkumulyatorlar kislotali akkumulyatorlarga nisbatan katta toklarda
turg‘unligi yuqori. Akkumulyator plastinalari tuzilishi uning xizmat muddatini
belgilaydi. Kislotali akkumulyatorlarda g‘ovak plastinalar nozikroq bo‘lganligi
uchun ular vibratsiya (tebranish)ni, katta va qisqa muddatli (starter) toklarni
yomon qabul qiladi. Elektrolitning muzlashi esa kislotali akkumulyatorlarni
butunlay ishdan chiqishiga olib keladi. Ishqorli akkumulyatorlar esa bunday
241
ta’sirlarga chidamliligi yuqori.
Vazifasiga ko‘ra akkumulyatorlarning juda ko‘p turlari mavjud. Harakat
tarkibida asosan tortuv (katta miqdordagi uzoq muddatli toklar), starter (juda katta,
lekin qisqa muddatli) va yoritish (nominaldan ko‘p bo‘l-magan razryad toklari)
akkumulyatorlaridan foydalaniladi. Akkumulyator batareyalari plastinalar soni va
faol massali plastinalar qalinligi bilan farqlanadi.
Harakat tarkibida akkumulyatorlardan foydalanishda ularning batareya-lari
bir-biriga ulanadi. Ketma-ket ulashda kerakli kuchlanishni ta’minlash mumkin
(bitta kislotali akkumulyatorning kuchlanishi 2,2V, bitta ishqorli
akkumulyatorning kuchlanishi esa 1,2 V), parallel ulashda esa kerakli tok
yuklanishi qiymati ta’minlash mumkin.
8.6- Akkumulyatorlarni ulash sxemalari: a- ketma-ket; b-parallel
Teplovozlarning starter akkumulyator batareyalari dizelni ishga va dizel
o‘chiq holatida boshqarish, yordamchi va yoritish zanjirlarini ta’minlash uchun
mo‘ljallangan. Akkumulyatorlarning tuzilishi va sig‘imi ishga tushirish tartibi
bilan aniqlanadi. Ya’ni ishga tushirish tartibida qisqa muddatli razyardlanishda tok
miqdori 25000A gacha etadi. Bu holatda batareyaning kuchlanishi dizelning
tirsakli valini aylantirish uchun zarur aylanishlar sonini ta’minlashi zarur.
Akkumulyatorlarni belgilanishi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
242
32, 46, 45, 68, 72- ketma-ket ulangan akkumulyatorlar soni;
550, 450, 350, 250- nominal sig‘im, A·soat;
TP-qo‘llanish o‘rniga ko‘ra: teplovozlarda qo‘llaniladi (dizelni ishga
tushiruvchi uchun);
N- elektrod plastinalari turiga ko‘ra: surtiluvchi;
NJ, NK- nikel-temir, nikel-kadmiy;
K,T- elektrodlar tuzilishiga ko‘ra: birlashtirilgan yoki tabletkali
U- mo‘tadil iqlimda ishlash uchun mo‘ljallangan.
2- o‘rnatilish toifasiga ko‘ra: kuzov yoki metall shkaf.
Do'stlaringiz bilan baham: |