|
2. Erk iskerliginiń zárúrli qásiyetleri
Ulıwma erk iskerlikti yamasa bólek aktini ámelge asırıwdıń zárúrli qásiyetlerinen biri ámelge asırılıp atırǵan háreketlerdiń erkin ekenligin ańǵarıwdan : Qálesem onday, qálesem bunday etemen deyiwden ibarat esaplanadi. Adamdıń erk háreketi tolıq - to'kis determinizmga, yaǵnıy sebebiy baylanısıw nızamına boysunadı.Sonin' menen birge shıdamlılıqlik iskerliginiń tikkeley sebepleri retinde shıdamlılıqlik háreketlerdi belgilep
beretuǵın túrli - rayon turmıslıq sharayatlar bolıwı múmkin. Adamdıń erk iskerligi ob'ektiv tárepten baylanısqan bolıp tabıladı. Erk iskerliginiń zárúrli qásiyetlerinen taǵı biri, shıdamlılıqlik háreketlerdi adam hámme waqıt shaxs retinde ámelge asıradı. Tap mine sonıń menen baylanıslı túrde erk háreket adam tolıq túrde juwap beretuǵın jumıs retinde ishten keshiriledi. Erk iskerlik sebepli kóp tárepten ózin shaxs retinde tusinip jetedi, óz turmıs jolı hám táǵdirin ózi belgilewin túsinedi. Erktin eń
zárúrli ózgesheligi ol jaǵdayda iskerlikti ámelge asırıwdıń puqta oylap shıǵılǵan rejaning bar ekenligi bolıp tabıladı.
Aldınan joybarlastırılmaǵan xatti - háreketlerdi shıdamlılıqlik háreket dep aytıp bolmaydı. SHu menen birge shıdamlılıq - aldın ámeldegi bolmaǵan, lekin iskerlikti ámelge asırıw nátiyjesine eriskennen keyin ónim
bolıwı múmkin bolǵan qaniqishga pútkil itibardı qaratıwdan ibarat esaplanadi. Kóbinese shıdamlılıq jaǵday yamasa qıyınshılıq ústinen utıw emes, bálki óz - ózin engish ham bolıp tabıladı. Bul ásirese teń salmaqlılıqsız, sezimiy qo'zg'aluvchan, tómen adamlarǵa tán bolıp, ózleriniń tábiy xarakterologik qásiyetleri menen gúresiwge tuwrı keledi. Hesh bir turmıslıq mashqala shıdamlılıqdiń qatnasıwisiz hal etilmeydi, jasaǵan hám jasap atırǵan qandayda bir kisi kúshli, shıdamsız úlken tabısqa erise almaydı. Adamzat basqa tiri janzatlardan óziniń sana-sezimine jáne aqli menengine emes, bálki erk-ıqrarınıń bar ekenligi menen de ajralıp turadı.
3. Erk teoriyalari
Erk, yaǵnıy qálegen háreketler adamǵa násillik jol menen tug'ma túrde beriletuǵın háreketler emes. Erk háreketler mudamı málim sebeplerge kóre júzege keledi. Sırt el psixologiyasida erk erkinshiligi degen táliymat júzege kelgen bolıp, bul táliymatqa kóre, adamdıń shıdamlılıǵı ozaldan belgilengen bolıp tabıladı. Erk háreketler adamdıń shaxsına, sanasına ulıwma baylanıslı emes. Erk qanday da ilaxiy kúshke baylanıslı. Sol sebepli erk óz mánisi tárepinen mudami erkin bolıp tabıladı. Sırt el ilimpazlarınıń erk erkinshligi, yaǵnıy erk háreketler hesh qanday sebepke baylanıslı emesligin haqqındaǵı táliymatları putkinley qate bolıp tabıladı. Biz jasap turǵan materiallıq dúnyada sebepsiz hesh nárse hám hesh qanday hádiyse bolmaǵanı sıyaqlı erk háreketlerdiń de óz sebepleri bar bolıp tabıladı.
Erk yaǵnıy qálegen háreketlerdiń nerv - fiziologikalıq tiykarında bas mıy úlken yarım sharlari qabıǵınıń shártli reflekslar payda etiwden ibarat bolǵan quramalı iskerligi jatadı.Shıdamlılıqlik háreketler sanalı háreketler retinde ekinshi signallar sisteması tiykarında júz beredi. Gumanitar, yaǵnıy insan máselelerine itibar artpaqtası menen óz - ózinden shıdamlılıqni úyreniw de aktual máselege aylanıp barıp atır. XvIII - XIX ásirlerde bul mashqala eń oraylıq psixologiyalıq izertlew máselelerinen biri edi. Biraq psixologiya páninde XX ásir baslarında júz bergen krizis sebepli ol ekinshi rejege ótip qaldı, onı ulıwma biykar etiw múmkin emes.
Arastu óz dáwirinde shıdamlılıqni jan haqqındaǵı pánniń zárúrli túsinigi dep tán alıw etken. Onıń pikrine qaraǵanda, shıdamlılıq insan qulıq - atvorini ózgertiwge, basqarıw múmkinshiligine iye bolǵan faktor esaplanadı.
Psixologiyada ámeldegi aǵıslar da shıdamlılıqni túrli táreplerine kóre izertlew etediler. Mısalı, bixeviorizm - qulıq - atvor forması, motivatsiya psixologiyasi - shaxstıń ishki qarama-qarsılıqları, shaxs psixologiyasi -
insannıń zárúrli jeke ózgesheligi retinde úyrenedi. v. A. Ivannikov pikrine qaraǵanda, shıdamlılıq - insan qulıq - atvoridagi reaktivlik hám aktivliktiń óz-ara kórinisi bolıp tabıladı. v. I. Selivanov bolsa, shıdamlılıqni sanalı basqarilishi
maqsetke jóneltirilgen háreketti ámelge asırıw ushın ishki hám sırtqı qıyınshılıqların engib ketiw múmkinshiligi bar ekenin biliw dep tariyplaydi. Insan shıdamlılıqlik iskerligi sanalı, maqsetke jóneltirilgen aktivlik bolıp tabıladı. Nerv sistemasınıń ulıwma sawlıq jaǵdayı úlken áhmiyetke iye. Kesellik waqtında, charchagan waqtında insan shıdamlılıǵı bosanıwadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
