Ish xaqi ijtmimoiy konteksda Migratsiya shakllari O‘zbekistonda migratsiya

Jahon aholisi va mehnat migratsiyasi
Eramizning boshida yer qirrasida jahon aholisi 200 million kishini tashkil qilgan. 1000 yilda bu ko‘rsatkich 300 million kishiga yetgan. 2000-yilda esa 6127 million kishiga yetadi. Eramizning birinchi ming yilligida jahon aholisi 1,5 marta o‘sgan (300:200) bo‘lsa, ikkinchi ming yillikda ushbu ko‘rsatkich 20,4 marta (6127:300) ortgan. Ikki ming yil davomida jahon aholisining o‘sish sur'ati 30,6 martaga (6127:200) tashkil qigan. Jahon aholisi 1500 yilda 450 million kishini tashkil qilgan. Bu 1000 yilga nisbatan atigi 1,5 marta (450:300) ko‘paygan. Ammo bu ming yillikning ikkinchi yarmida jahon aholisi 13,6 martaga (6127:450) ko‘paygan. Agar shu davrdagi har yuz yillikni tahlil qiladigan bo‘lsak, quyidagi ko‘rsatkichlarga ega bo‘lamiz... Jahon aholisi 1600 yilda 480 millionni tashkil qilgan. Bu 1500 yilga nisbatan 106,7 foiz (480:450x100) ko‘p demakdir. 1600-1700 yillarda jahon aholisining o‘sish sur'ati 122,2 foizni, 1700-1800 yillarda - 160 foizni, 18001900 yillarda 181,8 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, asrimizda ya'ni 1900-2000 yillarda 382,9 foizni tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki, jahon aholisi o‘ng oltinchi asrda 106,2 foiz o‘sgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich yigirmanchi asrga kelib 382,9 tashkil qilgan. O‘sish sur'ati indeksi shu davr mobaynida 3,6 martaga (382,9:106,7) tengdir.
XX asrda jahon aholisining o‘sish sur'ati insoniyat tarixida eng yuqori bo‘ldi. Bu holatning sabablari to‘g‘risida to‘liq xulosa chiqarish uchun ellik yillik va o‘n yillik muddatlarda ko‘rib chiqamiz.
Jahon aholisi 1950 yilda 2500 million kishini tashkil qilgan. Bu 1900 yilga nisbatan 156,3 foiz (2500:1600x100) ko‘p demakdir. 1950-2000 yillarda jahon aholisining o‘sish sura'ati 245,1 foizni (6127:20x100) tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki, keskin o‘sish asrimizning ikkinchi yarmida sodir bo‘lgan. Bu davrda o‘sish sur'atining indeksi 1,568 ni (245,1:156,3) tashkil qiladi.
Jahon aholisining o‘sish sur'ati asrimizning o‘n yilliklari bo‘yicha quyidagilarni tashkil qiladi:
1901-1910 yillar 106,3 foiz
1911-1920 - « - 108,2 - « - 1921 - 1930 - « - 108,7 - « -
1931 - 1940 - « - 113,0 - « -
1941 - 1950 - « - 110,6 - « -
1951 - 1960 - « - 120,0 - « -
1961 - 1970 - « - 121,0 - « -
1971 - 1980 - « - 120,7 - « -
1981 - 1990 - « - 118,7 - « -
1991 - 2000 - « - 117,3 - « -
Ko‘rinib turibdiki, jahon aholisining o‘sish sur'ati ikkinchi jahon urishigacha muntazam o‘sib kelgan va asrimizning to‘rtinchi o‘n yilligida (1931-1940 yillarda) 113,0 foizni tashkil qilgan. Ikkinchi jahon urushi bo‘lgan beshinchi o‘n yillikda (1941-1950 yillarda) o‘sish sur'ati 110,6 foizni tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkich asrimizning yettinchi o‘n yilligiga qadar o‘sib borgan va eng yuqori darajaga, ya'ni 121,0 foizga yetgan. Shu yillardan boshlab jahon aholisining o‘sish sur'ati asta-sekinlik bilan kamayib bormoqda. Asrimizning oxirgi o‘n yilligida ushbu ko‘rsatkichning miqdori 117,3 foizni tashkil qiladi.
Jahon aholisining o‘sishida XXI asrga qanday holat yuz berishi mumkin? Ushbu savolga javob berish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotiga tayandik. Bu ma'lumotlarga qaraganda jahon aholisi 2025 yilda 8177 million kishini tashkil qiladi. Bu chorak asrda uning o‘sish sur'ati 133,5 foizga (8177:6127x100) teng bo‘ladi. 2050 yilga kelib jahon aholisi 9700 million kishiga yetishi ko‘zda tutilgan. Bu 2000 yilgi miqdorga nisbatan 158,3 foiz (9700:6127x100) ko‘p demakdir.
Jahon aholisi XX asrning birinchi yarmida 156,3 foiz o‘sgan bo‘lsa, XXI asrning shu davrida 158,3 foiz o‘sishi ko‘zda tutilgan.
2108 yilga kelib jahon aholisi 10400 million kishiga yetadi. Bu 2000 yilgi miqdorga nisbatan 16967 foiz (10400:6127x100) ko‘p demakdir. 2050 yilga nisbatan esa 107,2 foiz (10400:9700x100) ko‘payishi ko‘zda tutilgan. Ko‘rinib turibdiki, aholining o‘sish sur'ati XXI asrda pasayish tendnsiyasiga ega bo‘ladi. Ammo, aholining bir foiz o‘sishiga to‘g‘ri keladigan mutloq miqdorining salmog‘i oshib bormoqda. 1000 yilda aholi bir foiz o‘ssa, jahon aholisiga 3 million kishi qo‘shilar edi. 200 yilda ushbu ko‘rsatkich 61,3 million kishini tashkil qilsa, 2108 yilda 104,0 million kishiga yetadi, ya'ni aholi bir foiz o‘ssa, dunyoda uning soni yana 104,0 million kishiga ko‘payadi.
Endi dunyoda aholisi ko‘p mamlakatlar to‘g‘risida ham gapirishga to‘g‘ri keladi. Bu mamlakatlarni milliarder davlatlar deydigan bo‘lsak, XXI asr bo‘sag‘asida bunday davlatlarga Xitoy va Hindiston kiradi. Birlashgan Milliatlar Tashkilotining ma'lumotlariga qaraganda, Xitoyda 1980 yilda 1 ,68 mlrd. aholi yashagan. Uning soni 2000 yilda 1,2 mlrd. tashkil qilgan. Shu yigirma yil mobaynida Xitoy aholisining o‘sish sur'ati 111,1 foizni tashkil qilgan. Hindistonda shunga mos ravishda 620 million va 1,0 milliardni tashkil qiladi. Bu yerda o‘sish sur'ati 161,3 foizni tashkil qiladi. Xullas, XXI asr bo‘sag‘asida ikkita mamlakat milliarder mamlakatlar darajasiga yetdi.
Jahonda shahar aholisi ham o‘sib bormoqda. Uning keskin o‘sishi oxirgi asrlarda ko‘zga tashlanadi. Bu ko‘rsatkich 1800 yilda dunyo bo‘yicha 3 foizni tashkil qilgan. Ellik yildan keyin, 1850 yilga kelib, jahon aholisining 7 foizi shaharlarda yashagan. 1900 yilda ushbu ko‘rsatkichning miqdori 14 foizga yetgan bo‘lsa, 1980 yilga kelib 46 foizni tashkil qildi. 2000 yilda shahar aholisining hissasi dunyo miqyosida 50 foizga yetishi ko‘zda tutilgan. Demak, shu yilda jahon aholisining 3063,5 millioni shaharlarda yashagan.
Eng yirik shaharlar deganda ko‘pincha millioner, ya'ni aholisi bir milliondan ortiq shaharlar tushuniladi. 1850 yilda jahonda ikkita millioner shahar (London va Parij) bo‘lgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va bir qancha demograf olimlarning hisobkitoblari bo‘yicha millioner shaharlarning soni 2000 yilda 300 taga yetadi.
... 1860 yilda eng yirik shahar London bo‘lgan. Unda 2,4 milion aholi yashagan. Ikkinchi o‘rinda Parij bo‘lib, unda 1,2 million aholi istiqomat qilgan. Uchinchi o‘rinda Nyu-York 0,5 million aholisi bilan, to‘rtinchi o‘rinni Vena 0,5 million aholisi bilan, beshinchi o‘rinni Berlin 0,4 million aholisi bilan egallaganlar.
Yuz yildan keyin vaziyat tubdan o‘zgargan. Shaharlar yiriklashib, eng yirik beshta shaharlar tarkibi yangilangan. Masalan, 1960 yilga kelib, dunyodagi eng katta shahar Nyu-York hisoblanib, unda 14 million aholi yashagan. London esa ikkinchi o‘ringa tushib qolgan va uning aholisi 11 million kishini tashkil qilgan. Uchinchi o‘rinni Tokio 11 million aholisi bilan va to‘rtinchi o‘rinni Parij 7 million aholisi bilan egallaganlar. Yigirma yildan keyin 1980 yilga kelib, beshta yirik shaharlarda birinchi o‘ringa Yaponiyaning poytaxti Tokio chiqib oldi. O‘sha davrda 20 million aholi yashay boshladi. Nyu-Yorkda esa 18 million, Mexikoda 14 million, Shayxanda 13 million, San-Pauluda 13 million aholi yashashi qayd qilindi.
Bu jahon miqyosida keskin urbanizatsiya jarayonining sodir bo‘layotganligidan dalolat beradi. Tahlil jarayonida yana shuni kuzatish mumkinki, oldinlari (1860 yillarda) yirik shaharlar asosan yevropa qit'asida bo‘lsa, endilikda eng yirik shaharlar Osiyo va Amerika qit'alariga to‘g‘ri kelmoqda.
Oxirgi paytlarda jahon miqyosidagi eng yirik shaharlarning soni ham, hajmi ham tez o‘sib bormoqda. Eramizning boshlarida aholining soni dunyo bo‘yicha 2 marta ko‘payishi uchun 700-800 yil talab qilingan bo‘lsa, endilikda 70-80 yillik muddat yetarli bo‘lib qolmoqda.