Исажон Султон. Боғи Эрам (ҳикоя) Биринчи ҳикоя: «Қисмат дарахти»

 
Учинчи ҳикоя: «БОҒИ ЭРАМ»
Қишлоғимиз адоғида улкан бир боғ бор. Боғнинг нарёғи эса қабристон. 
Боғбонлик ҳам, қабристоннинг шайхлиги ҳам Юнус буванинг зиммасида. 
Кексаларайтадиларки, Юнус бувани болалигида дарёда катта бир балиқ ютиб 
юборган экан. Ўша атрофда юрган кишилар кўриб қолишиб, балиқни тутиб, 
қорнини ёриб, уни қутқариб олишган экан. Юнус буванинг юзида тиш 
изларига ўхшаган чандиқлари бор эди, буни кўриб бизлар уни ростдан ҳам 
балиқ 
ютиб 
юборганига 
ишонар 
эдик. 
Қишлоғимизда кимдир оламдан ўтса, уни лаҳадга қўйганларидан сўнг, қабр 
бошига албатта бир дарахт кўчати ўтқазиш одати бор эди. Юнус бува мени к 
ўпинча боққа олиб кирарди, кейин ҳар бир дарахтни кўрсатиб, изоҳлардики: 
«Мана бу қўшнинг Мамадали бувангнинг ўриги, ўғлим. Қара, қандай катта 
бўлган. Сал нарироқдагиси эса Зулфи кампирнинг беҳиси… Анови қийшайиб 
ўсгани 
эса 
Мамажон 
бувангнинг 
олмаси… 
Бобомнинг, Зулфи кампирнинг, Миржон буванинг, Лаззат холанинг 
дарахтлари… Улар шу қадар кўп мева қилган эдики, қараб кўз тўймасди, 
шохлари 
эгилиб-синиб 
ётарди. 

---

Боғнинг кираверишида, чап томонда митти навниҳоллар, худди эгалари каби, 
сал шабадада ҳам қалтирабгина турар эдилар. Юнус бувам дер эдики, «Мана 
бу ниҳол — Асрор муаллимнинг сувга чўкиб ўлган ўн икки яшар қизчасининг 
ниҳоли… Буниси эса Садир сўфининг норасида неварасиники…» 
Боғ ичкарисига қараб кетилгани сайин дарахтлар ҳам қариб борареди, мен 
ўзим кўрмаганим инсонламинг дарахтларини кўрар эдим — Тошбуви 
энамнинг, Исмоил бобомнинг, Зиё бувамнинг дарахтлари… Менга ҳар бир 
дарахт бир одамнинг ҳаётидан ҳикоя қилар эди, ғунчалигида хазон 
бўлганларнинг навниҳоллари соҳибларининг орзуларидан сўйлаб, мени қон-
қон йиғлатар эди. Боғ ичкарисига қараб кетганим сайин худди мозийга қараб 
кетаётгандай туюлар эди. Назаримда, боғнинг нарёғига Юнус бува ҳам 
киролмаган эди, нарёғида жуда қадимий чинорлар, садалар, ёнғоқлар 
чангалзор 
каби 
шовуллаб 
ётар 
эди. 
Назаримда, бир журъат қилсаму, боғ ичкарисига қараб йўлга чиқсам, унинг 
адоғида Одам Ато билан Момо Ҳавога ўз япроғидан берган анжирни-да 
кўрадигандек 
эдим. 
Буламинг бари менинг қошимда тилга кирар, ўз ўтмишидан, қувончларидан, 
армонларидан 
ҳикоятлар 
сўйлагудек 
бўлареди. 
Раҳматлик Юнус бувам дер эдики: «Той болам, мен ўлганимда сен катта йигит 
бўласан. Ўшанда болаларинг билан келиб мениям зиёрат қилинглар, ўша 
дарахтни кўрганда мени кўргандай бўласизлар, хўпми, ўғлим…» Мен «Хўп, 
бобожон», дер эдим. Юнус бувам менинг жавобимдан ёш боладай севиниб 
кетар 
эди, 
белбоғининг 
қатидан 
попукқанд 
олиб 
тутар 
эди. 
Еттинчи синфда эканимда, эрта баҳорда бобом вафот қилдилар. Шунда мен 
кейинчалик ўзим англаб етган ҳақиқатнинг тамали деса бўладиган бир 
воқеанинг 
гувоҳи 
бўлдим. 
Бобом ётган тобутни кўтариб, қабристонга кетдик. Бобомни тупроққа 
топширдик. Эртасига дадам уйимизда ўсиб турган ўриклардан бирини 
кўчирди, машинага ўтириб, бобомнинг қабрига бордик. Дадам чуқур қазди, 
кўчатни экдик, мен пақирчада сув опкелиб қуйдим. Бу кўчат баҳорда гуллади, 

---

тутиб кетди, мен унга ўзимча «Бобомнинг ўриги» деб ном бердим. 
Кунлар 
ўтди. 
Вояга етдим, туйғуларим ўзгарди. Қишлоқ кўзимга торлик қилиб қолди. 
Муҳаббат саболари кўнглимни жимирлатиб эсди. Талаба бўлдим, узоқ ва 
бегона 
шаҳарлар 
сари 
талпиндим. 
Мен ўтқазган дарахтлар улғайди. Мен кўрган дарахтлар қартайди. 
Талабалигимнинг сўнгги йилларида Юнус буванинг ёнига бордим. Юнус бува 
ҳам қариган, юзи, қўллари, гавдаси бир тутам бўлиб қолган, қошлари ўсиб 
кетган 
эди. 
Кўрдиму, 
юрагим 
бирувишди. 
Юнус 
бува 
мени 
яна 
боққа 
олиб 
кирди. 
«Қара, болам, — деди. — Баҳорда Муҳаммадамин буванг оламдан ўтди. Мана, 
болалари 
кўчат 
экишибди». 
Нарироққа 
бордик. 
«Бу Миржон бувангнинг гилоси, — деди Юнус бува. — Ўтганига беш йил 
бўлди. 
Рамазон 
эди». 
Янаям 
ичкарироққа 
кирдик. 
Бобомнинг 
ўриги-ку! 
Энамнинг 
ноки. 
Холжўра 
бувамнинг 
олчаси… 
Юнус бувага ялт этиб қарадим. Шууримда бир нима ярқ этиб очилиб 
кетгандай бўлди. Жудаям улкан бир қонуниятни тушуниб етгандай бўлдим. 
«Мана бу эса дадангнинг ойисининг олмаси, — деб давом этди Юнус бува. — 
Сен туғилган йили вафот этган эди раҳматлик. Бу ерларга тез-тез келиб тур, 
эсингдан 
чиқариб 
қўйма…» 
Мен эса… Болалик хотираларим шууримда бўрон каби ўйнар, чеҳралар, 
қиёфалар, айтилган сўзлар, жилмайишлар, кимларнингдир қўлларининг азиз 
тафтлари… бари-бари юрагимда мислсиз бир ларза бунёд этар ва кўзларимдан 
оққан армонларнинг, хотираларнинг қайноқ томчилари юзимни куйдирар 
эди… 
«Энди етар, — деди Юнус бува сокин овозда. — Сен озми-кўпми китоб ўқиб, 

---

узоққа кетдинг. Билки, бу ердаям ақлию илми билан дунёни ўзгартиришга 
қодир одамлар бўлган. Аммо кетишмаган. Билиб қўйки, сенинг вазифанг — ўз 
оилангдан кимдир ўтса, дарахт қадаш. Яна билки, ўғлим, вақти-соати келиб бу 
ерда 
сенинг 
ҳам 
ўз 
дарахтинг 
бўлиши 
керак…» 
Яна айтдики: «Бу боғнинг ҳикматини энди англагандирсан, ўғлим? Сен 
болалигингдан билганинг шу боғнинг қандай бунёд бўлганини энди 
тушунгандирсан?» 
Яна умр деган шамолнинг гирдоблари ақлу ҳушни шошириб эсди, ойлару 
йиллар 
зув 
этиб 
ўтди. 
Ҳозир мен туғилиб ўсган юртда ҳўв ўша — олис болали-гимнинг нуроний 
қарияларидан ҳеч ким қолмаган. (Уларни фақат фарзандларининг юз-
кўзларию 
қабристондаги 
дарахтлар 
эслатиб 
туради, 
холос.) 
Ўша маҳаллар навқирон ва азамат бўлган кишилар энди кексайганлар. Энди 
улар ўша маҳалдагидай кўчани тўлдириб юрмайдилар, қаҳқаҳалари оламни 
бузмайди. 
Уларнинг армонлари ҳам бўлакча. Масалан, Рўзимат ҳожи бу йил етмишни 
қоралади. Баҳорда хасталаниб ётиб қолди. Бизлар у кишини кўргани кирдик. 
Гап айланиб, унинг ҳаж сафарида вафот этган дўсти Собир ҳожига бориб 
тақалди. Шунда Рўзимат буванинг айтганлари менинг шууримда ўйилиб 
қолди: 
— Ҳа-а, Собир боплади, — деди у ҳавас билан. — Ҳаммани доғда қолдириб, 
ўша 
ёқда 
омонатини 
топширволди, 
баччағар… 
Кечаги болакайлар, яъни бизлар бугун шу қишлоқнинг олди эркакларимиз. 
Бугун кўчаларни бизлар тўлдирамиз, бизнинг қаҳқаҳаларимиз оламни бузади. 
Ортимиздан улғайиб келаётган болакайлар бизларга ҳавас билан қараб 
қоладилар… 
Бизлар-чи, эрта бир кун келиб, қай биримизга ҳавас қиларканмиз? 
Қай 
биримизнинг 
дарахтимиз 
олдин 
гулларкан?.. 
Қишлоғимизнинг адоғидаги боғ ҳозир ҳам бор. У тобора кенгайиб бораётир. 
Қишлоқ одамлари бу боғни кўз қорачиғидек асраб-авайлайдилар. 

---

Бу 
боққа 
одамлар 
Боғи 
Эрам 
деб 
ном 
берганлар. 
Биламанки, бир кун келиб, мана шу боғда менинг ҳам ўз дарахтим бўлади. Уни 
менинг пуштикамаримдан бўлган зурёдим — ҳозирда эндигина бийрон-
бийрон 
гапиришни 
ўрганган 
ўғлим 
қадайди. 
Бу кўчатнинг тутиб кетишидан, гуллаб мева беришидан ҳамда меваларидан 
турли-туман қушларнинг, қурту қумурсқаларнинг баҳраманд бўлишларидан 
мен 
ҳам 
умидворман…