Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A


  Kalkulatsiyaning mazmuni va turlari



Download 5,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet64/113
Sana14.01.2022
Hajmi5,82 Mb.
#361868
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   113
Bog'liq
Buxgalteriya hisobi nazariyasi [@iqtisodchi kutubxonasi]

6.2.  Kalkulatsiyaning mazmuni va turlari
Kalkulatsiya  -   tannarxni  aniqlash  demakdir.  Tannarx  degan- 
da malisulot  tayyorlash  yoki  xizmat  ko'rsatish  uchun  ketgan  xara- 
jatlam ing  puldagi  ifodasi  tushuniladi.  U shbu  usul dan  korxona 
mulklaridan  b a’zilarining  hisobini  yuritishda  foydalaniladi.  M a­
salan,  ishlab  chiqarilgan  malisulot,  material  tannarxini  aniqlash. 
Shuningdek,  savdo  korxonalaridagi  m uom ala  xarajatlari,  mod- 
dalari,  summalarini  tovarlar bo‘yicha tegishli ravishda taqsimlash- 
da  ham  kalkulatsiyadan  foydalaniladi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  «Tasdiqlangan  xarajatlar  to ‘g ‘risida»gi 
nizom ida xo‘jalik yurituvchi  subyektlar faoliyatida vujudga keladi- 
gan  xarajatlar tarkibi  yoritib berilgan.
Buxgalteriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy 
b o g liq   bo'lgan.  Umuman,  e ’tibor berilsa,  buxgalteriya hisobining 
ham ma usuli ham  o'zaro uzviy bog‘langan.  Kalkulatsiya usulining 
schyotlar tizimi bilan b o g ‘liqligi shundaki, kalkulatsiya qilinishi ta­
lab etilayotgan m ablag'  bilan bog'liq xarajatlar tegishli schyotlarda 
aks ettiriladi. Baholash bilan kalkulatsiyaning bogTiqligi  shundaki, 
kalkulatsiya orqali  aniqlangan tannarxlar baholash  ko‘rinishida h i­
sobga olinadi.
132


Turli  m a b la g ia r  tannarxi  kalkulatsiya  yordamida  aniqlanadi, 
masalan, mehnat buyumlari, tayyorlangan mahsulot, sotilgan tovar 
(ish,  xizmat)lar  tannarxi  ham  kalkulatsiya  yordamida  aniqlanadi. 
Barcha m a b la g ia r tannarxi hisoblanayotganda korxona xo‘jalik ja- 
rayonlaridagi -  ta in in o t, ishlab chiqarish, sotishdagi xarajatlari hi­
sobga olinadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  ishlab  chiqarilgan  mahsulot,  ba- 
jarilgan  ishlar,  k o ‘rsatilgan  xizmatlar  tannarxini  hisoblashning  us- 
lubiy  asosi  b o lib ,  1995-  yilning  1-  yanvaridan  amaliyotga  joriy 
qilingan  va  Vazirlar  M ahkamasining  1999-  yilning  5-  fevralidagi 
54-sonli qarori bilan qayta k o ‘rib  chiqilgan  «Mahsulot (ishlar, xiz­
matlar)  ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining  tarkibi  hamda 
moliyaviy natijalami  shakllantirish tartibi to ‘g ‘risida»gi Nizom  hi­
soblanadi.
Ushbu N izom da barcha xarajatlar quyidagicha guruhlangan:
1.  M ahsulotning ishlab  chiqarish  tannarxiga kiritiladigan xara­
jatlar (bunday  xarajatlarga  ishlab  chiqarishda  bevosita  qatnashgan 
xarajatlar kiradi):
-  bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
-  bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
-  boshqa bevosita  va  bilvosita  xarajatlar  shu jum ladan,  ishlab 
chiqarish  xususiyatlariga ega b o lg a n  ustam a xarajatlar.
2.  Ishlab  chiqarish  tannarxiga  kiritilmaydigan,  ammo  asosiy 
faoliyatdan  olingan  foydada hisobga  olinadigan  davr  xarajatlariga 
kiritiladigan xarajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda bev­
osita qatnashmaydigan xarajatlar kiradi):
-  sotish xarajatlari;
-b o sh q arish  xarajatlari  (m a’muriy  sarf-xarajatlar);
-  boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
Xo‘jalik  yurituvchi  subyektning  umum  x o ‘jalik   faoliyatidan 
olingan  foyda va  zararlami  hisoblab  chiqishda  hisobga  olinadigan 
xo‘jalik  yurituvchi  subyektning moliyaviy  faoliyati  bo‘yicha xara­
jatlari:
-  foizlar b o ‘yicha xarajatlar;
133


-  xorijiy valyuta bilan  operatsiya b o ‘yicha salbiy kurs tafovut-
lari;
-q im m a tli qog4ozlarga qo'yilgan m ablag‘lami qayta baholash;
-  moliyaviy  faoliyat b o ‘yicha boshqa xarajatlar.
Yuqorida m ahsulot tannarxiga kiritiladigan  va kiritilmaydigan 
xarajatlar keltirib o lild i.
M ahsulot  tannarxiga  kiritiladigan  bevosita  va  bilvosita  m od­
diy  xarajatlar,  bevosita  hamda  bilvosita  m ehnat  xarajatlari,  shun­
ingdek  boshqa  xarajatlar  moddalari  mavjud  b o ‘lib,  ular  Nizomda 
keng yoritilgan.  Obyekt tannarxi kalkulatsiya qilinayotganda uning 
qay  darajada aniq  b o lis h i hisobni  to ‘g ‘ri  yuritilishiga,  xarajatlam- 
ing tegishli  schyotlarda aks ettirilishiga b o g liq d ir.
Bunga  erishish  uchun  xarajatlar  analitik 
hisobini 
to ‘g ‘ri 
y o lg a   qo'yish,  xarajatlar  bilan  b o g iiq ,  x o ‘jalikni  yaxshi  y o lg a  
qo'yish,  shuningdek,  xarajatlar moddalarini  guruhlanishini  yaxshi 
o ‘zlashtirib olish kerak b o lad i.
Mahsulot tannarxining to ‘g‘ri aniqlash uchun xarajatlarni davr- 
lar bo'yicha  to‘g ‘ri  taqsimlash  kerak  b o la d i.  Bunday  holat  gazeta 
va jum allar uchun  korxonalar  obunasi  davrida,  shuningdek,  yangi 
mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan  b o g iiq   xarajatlar  sarflangan  davr- 
da yuzaga keladi.
M a’lumki,  korxonalar  obunani  yilning  oxirgi  oylarida  amalga 
oshiradilar, obuna to lo v la ri ham shu oylarda to lan ad i.  Vaholanki. 
obuna kelgusi  yilning  12  oyi  uchun  m oljallangan.  Shuning uchun 
ham  obuna  tolovlarini  kelgusi  yil  12  oyi  uchun  taqsimlab  chiq- 
ish tegishli davr xarajatlariga qo‘shish maqsadlidir.  Agar to lan g an  
obuna  haqlari  shu  to lan g an   oydagi  xarajatlar  tarkibiga  birdaniga 
q o ‘shilsa,  shu  oydagi  xarajatlaming  miqdori  sun’iy ravishda oshib 
ketishiga olib kelishi  tabiiydir.
Ahamiyat  berib  qaralsa,  obuna  xarajatlari  kelgusi  davrga  te- 
gishligiga  ishonch  hosil  qilish  mumkin.  Shunga  o ‘xshash  xara­
jatlar  hisobi  uchun  «Kelgusi  davr  xarajatlari»  3100  -   schyot 
m oljallangan.
134


Xarajatlar  am alga  oshirilganda,  hisobi  «Kelgusi  davr  xara­
jatlari»  3100  -   schyotda  yuritiladi.  Xarajat  mahsulot  tannarxiga 
qo‘shilishi kerak b o ‘lgan  davrda, kelgusi  davr xarajatlari  schyotid- 
an joriy davr xarajatlari  schyotiga o ‘tkazib boriladi.
Kelgusi  davr  bilan  bog‘liq xarajatlarga yana  quyidagi  misolni 
keltirish  mumkin.  Sanoat  ishlab  chiqarish  korxonasida  yoki  um u­
miy ovqatlanish korxonasida yangi mahsulot ishlab chiqarish  bilan 
b o g liq   xarajatlar  (xomashyo,  mehnat  haqi  va hokazo) joriy  davr­
da  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlar  tarkibiga  kiritilsa,  tannarx 
noto‘g ‘ri  hisoblanishiga olib keladi.  Yangi mahsulot turi  tajriba va 
turli boshqa tekshiruvlardan o ‘tib, uni keng m iqyosda ishlab chiqa­
rish y o ‘lga q o ‘yilganidan  so‘ng, kelgusi  davr  xarajatlari  schyotida 
hisobga  olib  q o ‘yilgan  xarajatlar  summasi  ishlab  chiqarilayotgan 
mahsulot tannarxiga bir necha davr (oylar) davomida taqsimlab bo­
riladi.
Korxonada  m avjud  b o ‘lgan  asosiy  vositalam ing jism oniy  es- 
kirishi natijasida ta ’mirlash ishlarini bajarilishi talab etiladi. Asosiy 
vositalami  kapital  ta ’mirlash  ishlari  uchun  k o ‘p  miqdordagi  xara­
jatlar  sarflanishini  e ’tiborga  olsak,  ta ’mirlash  ishlari  bajarilgan 
davrdagi  xarajatlam i,  y a ’ni  mahsulot  tannarxini  birdaniga  oshib 
ketishi  kuzatiladi.  M ahsulot  tannarxini  bir  davrda birdaniga  oshib 
ketishining oldini  olish maqsadida,  asosiy vositalar ta ’mirlash  ish­
lari  yuzasidan zahira  hisoblab boriladi.
Zaxira  hisoblash  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M oliya  Vazirligi 
ruxsati bilan tashkil  etiladi.  Zaxira hisobini yuritish uchun -  8910
«Kelgusi davr to ‘lovlari va xarajatlari yuzasidan zahira» passiv 
schyoti m o ljallangan.  Zaxira hisoblanganda ham  shu oydagi xara­
jat  (Debet  2010,  2310,  2510,  9400)  ham da  zahira  (Kredet  8910) 
ko‘payadi.  Shunday  qilib,  har  oyda  m a ’lum  bir  miqdorda  m ahsu­
lot tannarxiga q o ‘shib borish natijasida vujudga kelgan zahira hiso- 
bidan  ta ’mirlash  ishlari  bajariladi.  U  vaqtda  xarajat  ko‘paymaydi, 
balki,  zahira summasi  kamayadi.
Zaxiralar  ko‘rinishidagi  xarajatlarga  ishchi  va  xodim lam ing 
mehnat ta ’tili  kunlari  uchun hisoblanadigan mehnat  haqi  xarajatla-
135


rini  ham  misol  tariqasida  keltirish  mumkin.  M a’lum ki,  mehnat 
kodeksiga  ko‘ra,  ishchi  va  xodim lar  bir  yilda  bir  m arta  mehnat 
ta ’tilini  olish huquqiga egadir.  B a’zi  bir korxonalarda ishchilar  so- 
ni  ko‘p b o ‘ladi.  M a’lumki, ko‘pchilik  shaxslar mehnat ta ’tilini yoz 
oylarida  olishga  harakat  qilishadi.  Agar  m ehnat  haqlari  mahsulot 
tannarxiga  qo‘shilishini  e ’tiborga  olsak,  yoz  oyida  ishlab  chiqa- 
rilayotgan  mahsulot  tannarxini  su n’iy  ravishda  birdaniga  oshib 
ketishi  ro ‘y  berishini  tushunish  mumkin.  Sababi  m ehnat  ta ’tiliga 
chiqqan xodim larga ham, ular o‘m iga m ehnat qilayotgan xodimlar- 
ga  ham  mehnat  haqi  hisoblanishi  kerak.  Sun’iy  ravishda  mahsulot 
tannarxini mehnat ta ’tili kunlari uchun hisoblangan xarajatlar hiso­
biga  oshib  ketishining  oldini  olish  maqsadida  zahira  hisoblab  bo­
riladi.  Zaxira  umumiy  summasi  y ig ‘ilishi  uchun  bir  miqdorda  oy- 
ma-oy mahsulot tannarxi oshishi hisobiga zahira hisoblab boriladi.
M ehnat  ta ’tili  uchun  ish  haqlari  hisoblanayotgan  oyda xarajat 
k o ‘paymasdan zahira summasi  kamayadi  va shu yo‘l  bilan m ahsu­
lot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi. Hisoblab bo- 
rilgan zahira summalari ortib qolsa, korxona foydasiga o ‘tkaziladi. 
Shubhali  qarzlar yuzasidan  zahiralar ham  korxona zararini  birdan­
iga oshishiga yo‘l  q o ‘ymaslik m aqsadida tashkil etiladi.  Hisobi esa 
4910  «Shubhali  qarzlar yuzasidan  zahira»  passiv  schyotida yuriti- 
ladi. Bunda har oyda Debet 9430  Kredit 4910  buxgalteriya provod­
kasi  am alga oshiriladi.  Shubhali  qarzlar yuzasidan y ig ‘ilgan zahira 
hisobidan kreditorlik qarzlari  qoplansa,  quyidagi  buxgalteriya pro­
vodkasi yoziladi:
Dt 4910  «Shubhali  qarzlar yuzasidan zahira»;
Kt 4010  «Olinadigan schyotlar».
Savdo  korxonalarida  muomala  xarajatlari  bo‘lib,  ular  hisobi 
9410  schyotda  yuritiladi.  Muomala  xarajatlarinmg  23  ta  moddasi 
mavjuddir.  Sotilgan  tovarlar  uchun  muomala  xarajatlarini  kalku- 
latsiya  qilinishi  tovar  uchun  savdo  ustamasini  aniq  belgilash  im- 
koniyatini  yaratadi.  Masalan,  muzlatgich  bilan  bog‘liq  xarajatlar 
(shu muzlatgich eskirish summasi, ta ’mirlash xarajatlari, elektroen- 
ergiya  sarfi  uchun  to ‘lov  summalari)ni  muzlatgichda  saqlanadigan
136


tovarlar miqdori o ‘rtasida proporsional taqsiinlash zarur, y a’ni mu- 
zlatgichda oy davomida saqlangan jam i  tovarlar miqdorida tovami 
necha foizni tashkil etishi aniqlab olinadi, so‘ngra muzlatgich bilan 
b o g liq   b o ‘lgan  barcha  xarajatlam ing  shuncha  foizi  tegishli  tovar 
bilan bog‘liq xarajatga q o ‘shiladi.
Reklam a  xarajatlari  reklama  qilingan  tovarlar  miqdoriga  mos 
ravishda  taqsimlanadi.  Savdo  korxonasi  umumiy  tarzda  reklama 
qilingan bo ‘lsa, oy davomida sotilgan jam i tovarlar b o ‘yicha har bir 
tovam ing  miqdori  foizlarda  aniqlanib,  so ‘ngra  shu  foizlarga k o ‘ra 
reklama umumiy  xarajatlari  sotilgan tovarlar o ‘rtasida taqsimlana­
di.  Savdo korxonalarining hisob tizim ida bunday hisob ishlari
«M uomala  xarajatlari  kalkulatsiyasi»  fanida  o ‘rganilgan.  Bu 
fan  hozirgi  vaqtda  amaliyotda  kam roq  qoilanilm oqda.  Ammo 
savdo  korxonalarida  sotilgan  tovarlarga  tegishli  transport  xara- 
jatlarining  aniqlash  amaliyotda  q o ‘llaniladi.  Bu  bilan  oy  davom i­
da  sarflangan  transport  xarajatlarining jam i  shu  oydagi  xarajatlar­
ga  qo‘shilishining  oldi  olinadi.  Sababi  qabul  qilingan  tovarlam- 
ing barchasi  shu  oyda sotilmaydi-ku,  shuning uchun ham  sotilmay 
qolgan  tovarlarga tegishli  transport  xarajatlari  aniqlanib,  transport 
xarajatlarining qoldig‘i  sifatida qolishi kerak.
Sotilgan tovarlarga tegishli transport xarajatlari  esa  joriy  davr 
muomala  xarajatlariga  qo‘shiladi  va  foyda  hisobi dan  qoplanadi. 
Xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki,  kalkulatsiya  orqali  mahsulot 
tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun asos hisob­
lanadi.  Olingan  foyda  (daromad)dan  soliq  summasi  hisoblanishini 
e ’tiborga olsak kalkulatsiya o ‘m ini,  ahamiyatini bilish qiyin emas.
Baholash  -   x o ‘jalik  m ab lag lari,  m ajburiyatlar  va  x o ‘jalik j a ­
rayonlarini  pul  o lc h o v  birligida aks  ettirish  usulidir.  Bundan  bux­
galteriya hisobida xo‘jalik m ab lag lari  va ularning kelar manbalari, 
majburiyatlari  va  x o ‘jalik jarayonlarini  faqat  pul  o ‘lchov  birligida 
ifodalanadi  degan xulosa kelib chiqadi.
Korxona  mulklari  baholanayotganda  ulam ing  tuzilishi,  foy- 
dalanilishi,  ishlab  chiqarishda  qatnashishi,  maqsadli  m o‘ljali  kabi
137


xususiyatlari  e'tiborga  olinadi.  X o ‘jalik  m a b lag ia ri  baholanayot- 
ganda haqiqiylik va bir xillik qoidalariga amal  qilinishi  shart.
K alkulatsiya  tannarxni  aniqlash  dem akdir.  Tannarx  bu  m ah­
sulot  tayyorlash  yoki  xizmat  k o ’rsatish  uchun  ketgan  xarajatlar- 
ning  puldagi  ifodasidir.  Ushbu  usuldan  korxona  mulklaridan 
b a ’zilari hisobini  yuritishda foydalaniladi.  M asalan, ishlab chiqa- 
rilgan m ahsulot, material  tannarxini  aniqlash.  Shuningdek,  savdo 
korxonalaridagi  m uom ala xarajatlarining  m oddalari  summalarini 
tovarlar  b o ‘yicha  tegishli  ravish da  taqsim lashda  ham  kalkulatsi- 
yadan  foydalaniladi.
Kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda m iq­
dori  aniqlanishi  uchun  asos  hisoblanadi.  Bundan  ko‘rinib  turibdi- 
ki,  kalkulatsiya,  tannarx  va  xarajat  so‘zlari  o ‘zaro  boglangandir. 
Shuning  uchun  xarajatlar  va  ularning  iqtisodiy  mazmuni,  guruh- 
lanishi  to ‘g ‘risida  tushunchaga  ega  b o ‘lish  maqsadga  muvofiqdir. 
«M ahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xara­
jatlarining  tarkibi  ham da moliyaviy  natijalam i  shakllantirish  tarti- 
bi to‘g ‘risida»gi nizomga asosan xarajatlar ishlab chiqarish va davr 
xarajatlariga  b o iin ad i.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  ishlab  chiqaril- 
gan m ahsulot tannarxini tashkil etadi.  Davr xarajatlari korxonaning 
foyda yoki zararlari hisobidan qoplanadi.

Download 5,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish