Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

1  B .N idiz,  H.  A nderson, D.  K o ld u y ell  "‘Princiblcs  o f  A cco u n tin g   '  M  Ф инансы  и эк о ­
номика.  2 0 0 4   г.
21

---

jarayonlari natijasida o ‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qo- 
nun-qoidalarga asosan hujjatlarda to iiq , aniq, t o g ‘ri aks ettirish va 
samarali  boshqarilish  uchun zarur  axborotlami  shakllantirish hiso- 
blanadi.
Buxgalteriya hisobining obyektlari:
-  a k tiv la r;
-  majburiyatlar;
-  xususiy kapital;
-  zahiralar;
-  daromadlar;
-  xarajatlar;
-  foyda va zarariar;
-  va  ular harakatlari  bilan  b o g iiq   xo‘jalik jarayonlari  hisobla- 
nadi.
Buxgalteriya hisobining ushbu obektlarini korxona faoliyatida- 
gi  ishtirokiga ko‘ra xo‘jalik  faoliyatini  ta ’m inlash va xo‘jalik faoli- 
yatini  tashkil  etish  bilan  b o g iiq   hisob  obyektlariga  b o ‘lish  mum- 
kin.
Xo‘jalik faoliyatini ta ’minlash  bilan bog‘liq gurahiga:
-  x o ‘jalik m ablag‘lari;
-  xo ‘jalik m ablaglari manbalarini tashkil etish bilan bog‘liq h i­
sob obyektlari kiradi.
Xo‘jalik  faoliyatini  tashkil  etish  bilan  b o g iiq   hisob  obyektlari 
guruhi tarkibi:
-  korxona faoliyatini tashkil etishda sodir boigan xo‘jalik ja ra ­
yonlari ushbu guruh hisob obyektlardan  iborat.
Hisob  obyektlari  buxgalteriyada  qiymat  o ic h o v i  bilan  hisob­
ga olinadi.
X o‘jalik  faoliyatida  foydalanishiga  k o 'ra   xo‘jalik  m ablaglari 
asosiy va aylanma kapitallarga b o iin ad i.
Asosiy  kapital  tarkibiga  -   asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktiv­
lar,  uzoq  muddatli  investisiyalar,  debitor  qarzlar  va  xarajatlar, 
o ‘matiladigan  asbob-uskunalar va kapital  qo‘yilmalar kiritiladi.
Aylanma kapital tarkibi - tovar-moddiy zahiralar,  kelgusi  davr 
va kechiktirilgan xarajatlar, debitorlar, pul  m ablag‘lari,  qisqa mud-
22

---

datli  investisiyalar  ham da  boshqa  aktivlardan  iborat.  Shakllanish 
manbalari va maqsadli ishlatilishiga k o ‘ra korxona m ablagiari xu- 
susiy  va qarz kapitallariga b o ‘linadi.
Xususiy  kapital  korxonaning  o ‘ziga tegishli  mulk  b o iib ,  un- 
ing  miqdori  aktivlardan  m ajburiyatlam i  ayirish  y o ‘li  bilan  aniqla­
nadi.  Uning tarkibiga -  ustav, qo‘shilgan, zahira kapitallari, taqsim- 
lanmagan foyda, sotib olingan xususiy aksiyalar, kelgusi davr xara- 
jatlari ham da to lo v lari  uchun qilingan zahira va maqsadli tushum- 
lar kiritiladi.
Qarz  kapitali  boshqa  yuridik  ham da jism oniy  shaxslarga  te­
gishli  bo‘lib  qonun  hujjatlariga  muvofiq vaqtinchalik korxona ba- 
lansidagi m ablagiardir. Bunday kapitallar banklar, mijozlar, byud- 
jet, maqsadli jam g ‘armalar, ishchi-xizmatchilar, ta’sischilar, sho'ba 
va qaram x o ‘jalik jam iyatlariga tegishli kredit,  zayom  ham da maj- 
buriyatlardan iborat.
“Buxgalteriya hisobi” fani ham o ‘zining o ‘rganadigan predme­
ti va uni o ‘rganishda maxsus metodlarga ham  egadir.
Metod  (usul,  yunonha  metodos)  tushunchasi  ikki  m a’noni 
bildiradi:
-   ayrim  voqealarni bilish, o'rganish  usuli;
-   alohida usul, harakat usuli  yoki k o ‘rinishi.
Birinchi tushuncha kengroq m a’noga ega b o iib , “Buxgalteriya 
hisobi  nazariyasi”  fani  voqealar  (xo‘jalik jarayonlari)ni  bilish,  hi- 
sobga olish,  o ‘rganishda barcha fanlar uchun  umumiy bo‘lgan  “di- 
alektika”,  “deduktiv”,  “induktiv”  kabi  usullar  ham da  “makon  va 
zamon” kategoriyalaridan  foydalanadi.
Ikkinchi m a’noda -  alohida foydalaniladigan usullar m a’nosida
-   qollaniladigan  usullar  yig‘indisi  hisobning  metodologiya 
(uslubi)  sini  tashkil  etadi.  M etodologiya  buxgalteriya  hisobi  oldi- 
da  turgan  maqsad  va  vazifalarni  hal  etish  yullari  majmuasi,  y a ’ni 
mavjud ilmiy, texnik va texnologik bazalar y ig ‘indisi  hisoblanadi.
Usulning  mazmuni  -  mazkur  fanning  predmeti,  vazifalari  va 
uning  oldiga q o ‘yiladigan  talablar xususiyatlariga b og‘liq  b o ‘ladi. 
Ular buxgalteriya hisobi  usulining tarkibiga kiradigan aniq usullar- 
ni  belgilab beradi.
23

---

Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy  qism sifatida 
buxgalteriya  hisobiga  xos  b o ‘lgan  quyidagi  usullami  k o ‘rishimiz 
mumkin (1.3.1-jadval).